De afslag naar radicaal-rechts

Hoewel ze Baudets geschriften niet diep­gravend analyseren, schetsen ze wel zijn intellectuele en karakterologische ontwikkeling via interviews met mensen die dicht om hem heen staan of stonden. Een rode lijn is dat hij vaak het gevoel heeft buitengesloten te worden. Vanaf zijn puberteit heeft hij sterk de behoefte aan een ‘thuis’, waar hij zich gezien weet en veilig voelt. Forum voor Democratie vervulde die rol, waarbij opviel dat hij de neiging heeft alle kritiek uit te bannen en zich te omringen met hondstrouwe volgelingen.

Je kunt Baudet typeren als een narcist, een intelligente maar sociaal gehandicapte figuur die de politiek gebruikt om zijn ego op te blazen, maar hij past ook in een internationale tendens: sinds de millenniumwisseling ontstond in conservatieve, zo men wil ‘rechtse’, kringen een kloof tussen degenen die nog altijd gehecht zijn aan de liberale democratie en een wereldorde van internationale verdragen en respect voor de mensenrechten, en radicalen die de bestaande verhoudingen willen opblazen. In De schemering van de democratie wordt dit schisma levendig beschreven door de Amerikaanse historicus Anne Applebaum, die dit in haar eigen vrienden- en kennissenkring meemaakte. In 1964 geboren in een welgestelde Republikeinse familie was ze in haar jeugd een fan van Margaret Thatcher en Ronald Reagan. Als studente smokkelde ze voor Roger Scruton nog geld naar dissidenten aan gene zijde van het IJzeren Gordijn. Na de val van het communisme schreef ze niet alleen uitstekende boeken over de Sovjet-Unie maar trouwde ze tevens met een conservatieve Poolse politicus.

Twintig jaar geleden hadden Applebaum en haar vrienden het fukuyamaanse idee dat ze aan de goede kant van de geschiedenis stonden en de hele wereld op het punt stond de zegeningen van de vrije markt en de liberale democratie te omhelzen. Maar tot haar ontsteltenis bleek een deel van degenen die ze voor geestverwanten hield achter autoritaire leiders als Orbàn, Poetin, de gebroeders Kaczyński en Trump aan te lopen en voorstander te zijn van ‘eigen volk eerst’, een hardvochtige anti-immigratiepolitiek en het uithollen van de representatieve democratie.

Uit haar boek blijkt dat ze aanvankelijk verrast werd door deze ontwikkeling, maar dat je achteraf moet constateren dat niet iedereen die tijdens de Koude Oorlog anticommunistisch was automatisch een wasechte democraat was, dat het nationalisme als politieke kracht lange tijd onderschat werd, en dat veel van Applebaums vroegere bondgenoten simpelweg eieren voor hun geld hebben gekozen. Toen het communisme was verslagen en een kleine elite van handige zakenlieden en politici zichzelf verrijkte, bleek het heel aantrekkelijk om de ontstane onvrede op nationalistische, xenofobe en autoritaire wijze te kanaliseren. De vrijemarkteconomie werd verwelkomd, maar de liberale democratie niet.

Applebaums analyse van het ontstaan van en de motieven voor deze stroming, waartoe ze ook Baudet rekent, is helder en overtuigend. Wel valt een tegenstrijdigheid op: Applebaum bewondert nog steeds het romantische conservatisme van Scruton, terwijl ze ook nog altijd sterk gelooft in de vrije markt. Maar juist die is funest geweest voor de idylle van het platteland, hechte gemeenschappen en organisch gegroeide instituties. Tussen dit traditionalisme en een open, liberale samenleving blijft eveneens een spanning bestaan in het denken van conservatieven als Applebaum, ook als ze zelf niet radicaliseerden.