Ben ik wie ik denk dat ik ben?

Kun je iets over jezelf vertellen? Wanneer niemand het vraagt, weet ik wie ik ben. Als iemand het vraagt, klap ik dicht. Hoe kan zelfkennis zo lastig zijn? Wie anders dan ikzelf zou het beste weten wie ik ben?

Volgens de Amerikaanse filosoof Daniel Dennett (1942-2024) zijn mensen ‘virtuozen in het vertellen van verhalen’. We proberen alles wat we meemaken, denken en voelen te smeden tot één samenhangend geheel. Het alomvattende verhaal is onze autobiografie en, voegt Dennett daaraan toe: ‘het fictieve hoofdpersonage in die autobiografie is het zelf.’ We construeren onszelf als een soort hoofdpersoon in een roman, waarbij de verhaallijn verklaart waarom we zijn zoals we zijn. Of zoals we graag zouden willen zijn.

Wanneer ik mezelf beschrijf als iemand die zorgzaam is, nauwkeurig werkt maar ook snel onrustig wordt, vertel ik geen leugens. Maar betekent dat dat het waarheden zijn? Hoe verhoudt het vleugje fictie van Dennett zich tot ons werkelijke zelf? Laat het verhaal zien wie we eigenlijk zijn, of voegen we ons naar het verhaal dat we over onszelf vertellen? Hoe weet ik of ik niet voortdurend mijn verhaal herschrijf? Herinner ik me vooral de versies van mezelf die kloppen met wie ik nu ben of wil zijn?

Volgens de Franse filosoof Michel Foucault (1926-1984) heeft het zelf sowieso weinig in te brengen over zichzelf. We worden gevormd door sociale kaders, normen en verwachtingen die bepalen hoe we over onszelf spreken. Onze ‘zelfbeschrijving’ is geen pure reflectie, maar eerder een echo van de structuren om ons heen. Als je zegt wie je bent, vertel je niet puur de feiten over jezelf – je laat ook zien wat je geleerd hebt belangrijk te vinden. Zelfs de volgorde waarin we ons verhaal vertellen – eerst werk, dan relaties, dan interesses – is geen willekeur. Hoe we onszelf definiëren, volgt uit wat het collectief waarin ik me beweeg belangrijk acht. Misschien noem ik mezelf zorgzaam omdat ik dat als waardevol heb meegekregen, en werkt die waarde des te sterker omdat ik een vrouw ben.

Kan ik ooit weten of ik ben wie ik denk dat ik ben? Ik zou moeten weten hoe ik mezelf graag zie, ik zou de geldende maatschappelijke normen en waarden moeten kennen, mijn onbewuste verlangens en de literaire wetten waaraan mijn zelfverhaal voldoet. Wie denk ik wel niet dat ik ben.