‘Autoriteitsargumenten zijn verboden’

Thecla Rondhuis (51) filosofeert al twintig jaar met kinderen. Het liefst met kinderen uit groep acht:  ‘Als je twaalf bent, ben je de ideale filosoof, je weet genoeg om zinvol van gedachten te kunnen wisselen en je zit nog niet vast in definitieve weetjes en onherroepelijke opvattingen’. Een aantal van Rondhuis’ filosofeersessies is nu gebundeld in het boek Jong en wijs – filosoferen met kinderen.  De gesprekken draaien altijd om één bepaalde vraag: ‘Kun je de sterren bezitten? Mag iedereen stemmen? Kan een schaakcomputer wereldkampioen zijn? Vragen die  kinderen meestal vanzelf al onophoudelijk stellen, vaak tot vermoeienis van hun ouders. Is dat wel filosofie?

Rondhuis: ‘Filosoferen met kinderen gaat wel degelijk over fundamentele filosofische vragen uit verschillende disciplines, zoals de kentheorie en de wijsgerige antropologie. In een gesprek over de vraag ‘Blijft een boom hetzelfde als hij van kleur is veranderd en de blaadjes eraf zijn gevallen?’ kunnen kinderen prachtig het standpunt van Plato verwoorden. Zo zegt Theresa uit groep acht: ‘Je weet dat die boom in een jaar verandert van kleur. Maar iedere keer komt dat als het ware opnieuw terug.’ De boom kan er wel steeds anders uitzien, maar blijft altijd een boom, omdat wij nu eenmaal weten hoe een boom er uit hoort te zien. Dat is onveranderlijk, net zoals volgens Plato de boom op aarde deel zou hebben aan de onveranderlijke boom in de Ideeënwereld.

Enthousiast vertelt Rondhuis hoe de kinderen haar iedere keer weer verrassen: ‘We hadden het in de klas laatst over hoe dingen groter en kleiner kunnen worden. Een kind zei toen dat je iets groter kunt maken door het onder een vergrootglas te leggen en dan een machine uit te vinden die het beeld van het vergrootglas echt kan maken. Volwassenen laten dit soort gedachte-experimenten niet meer toe. Daarom komen ze nooit op dit soort ideeën. Kinderen kunnen nog op een heel andere manier over de werkelijkheid denken.’

Maar waarin verschilt het filosoferen met kinderen van een gezellig kringgesprek in de klas, wat maakt het filosofisch? Daar is Rondhuis streng in. Ze heeft verschillende regels, want het gaat niet om individuele meningen, maar om argumenten. ‘Met respect voor ieders mening kan ik geen kant op. Daarom verbied ik de kinderen te zeggen “ik vind dat”, want als iemand iets vindt, houdt de discussie op’. Deze regel wordt volgens haar het vaakst overtreden: ‘Het lijk alsof in de twintig jaar dat ik dit doe het steeds meer getolereerd en zelfs bevorderd wordt om alles in ‘ik vind’- boodschappen te verpakken. Als dat gebeurt, ontsnapt het gesprek aan de waarheidszoektocht, want er hoeft geen verdere verantwoording afgelegd te worden.’ Een andere belangrijke regel is dat autoriteitsargumenten verboden zijn. Dus geen antwoorden zoals: ‘dat is zo omdat mijn moeder het zegt’, of ‘dat moet van de politie’. Het moeten gedachten van jezelf zijn. Bovendien wordt van de kinderen geëist  dat ze bij het onderwerp blijven. Ze moeten blijven doordenken op de filosofisch beginvraag. Ook aan een goede vraag worden eisen gesteld: er moet systematisch over nagedacht kunnen worden en er is geen goed of fout antwoord op.

Naast haar werk op verschillende scholen doet Rondhuis een promotie-onderzoek naar het filosofisch denken van jongeren  tussen de tien en twintig jaar aan de Universiteit van Utrecht. Op de dertiende verdieping van het grootste gebouw van de Uithof heeft ze een kamertje waar ze de honderden gesprekken met de kinderen letterlijk uitschrijft vanaf de videoband. Alle uitspraken categoriseert ze volgens haar eigen systeem. Drie peilers vormen de filosofische kwaliteit van uitspraken: gevoel voor ambiguïteit, vaagheid en onzekerheid (als kinderen zeggen: ‘ja, aan de ene kant dit, maar aan de andere kant dat’),  het analytische denkvermogen (het kunnen vormen van goed lopende redeneringen) en als laatste het kunnen switchen naar verschillende levensdomeinen (je kunnen inleven in een andere situatie, bijvoorbeeld als je in een ander land zou leven, of heel oud zou zijn). In het onderzoek wordt de kwaliteit van de gesprekken van verschillende groepen kinderen vergeleken. Twee bijzondere groepen vormen de kinderen die zwaar gehandicapt zijn en de kinderen die in de gevangenis zitten. Haar  hypothese was dat deze kinderen ’s avonds in bed meer lagen te piekeren en daardoor getraind zouden zijn in het filosoferen, maar dat blijkt niet het geval. Ze zijn niet beter, maar ook niet slechter in filosoferen dan hun leeftijdgenoten. Rondhuis: ‘Levenservaring maakt je niet altijd tot een goede filosoof. Het is dan ook onterecht om te beweren dat alleen oude mensen zich met filosofie kunnen bezighouden omdat die meer meegemaakt hebben.’

Ook kijkt Rondhuis in haar onderzoek naar scholieren uit verschillende onderwijstypen. Zo worden gymnasiasten vergeleken met leerlingen van een beroepsopleiding.
Rondhuis: ‘Het is niet zo dat kinderen van een hoger schooltype automatisch beter kunnen filosoferen. Je vindt juist ook hele goede filosoofjes onder kinderen die het advies krijgen een beroepsopleiding te volgen. Maar als ik dan gesprekken voer op zo’n beroepsopleiding, is die filosofische kwaliteit helemaal verdwenen. Er gebeurt iets geks. Daar spits ik mijn onderzoek op het ogenblik op toe. Ik denk dat het komt doordat het jezelf vragen stellen naar de werkelijkheid  erg ontmoedigd wordt in het beroepsonderwijs: het is nu eenmaal niet handig filosofische vragen te stellen als je moet leren lassen. De rol van leeftijdgenoten is hierin doorslaggevend, als zij het afdoen met ‘doe niet zo vaag’, is het gauw gedaan met het filosoferen. Op het gymnasium wordt dat  juist erg aangemoedigd en verdwijnt de filosofische kwaliteit dan ook niet. Toch is het ook niet zo dat alle gymnasiasten goed kunnen filosoferen. Sommigen zijn heel goed op school en scoren hoog op de analytische kwaliteit, maar niet op de andere twee kwaliteiten.’

Filosofie als eindexamenvak op het VWO of de HAVO heeft de laatste jaren een grote vlucht genomen, maar filosofie op de basisschool komt nog niet zo veel voor. Is filosoferen voor kinderen een luxeverschijnsel?  Kinderen op de basisschool moeten toch gewoon leren lezen en schrijven en rekenen?
Rondhuis: ‘Ik vind het belangrijk dat kinderen leren hun oordeel op te schorten. Dat ze niet meteen klaar staan met uitspraken over wat goed is en wat slecht, of over wat hoog is en wat laag.’ Het filosoferen traint hun denkvermogen, maar daar heeft de filosofie volgens Rondhuis niet het alleenrecht op. ‘Ook van schaken leren kinderen goed nadenken, daar hoef je niet per se voor te filosoferen.’