Een vriendin van Ludwig Wittgenstein vertelt hem dat ze zich net een overreden hond voelt – ze ligt in het ziekenhuis, omdat haar amandelen zijn verwijderd. Wittgenstein reageert intens verontwaardigd en stelt dat zij absoluut niet kan weten hoe een hond zich voelt die net is overreden. Deze anekdote, afkomstig van de vriendin in het ziekenhuis, is typerend voor Wittgenstein, die in zijn zucht om onzinnige uitspraken te bestrijden wel eens wat minder sociaal was.
Harry Frankfurt, hoogleraar aan de Princeton University, gebruikt de anekdote in zijn zoektocht naar wat bullshit – vertaald als gelul – nu eigenlijk is. Want in onze maatschappij wordt veel geluld, stelt Frankfurt. En er is eigenlijk niemand meer die zich daar nog zorgen over maakt.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Wat Wittgenstein zo verontwaardigd maakt, is volgens Frankfurt niet dat zijn vriendin liegt, want in wezen liegt ze niet; ze zou pas liegen als ze zich kerngezond zou voelen en toch zulke dramatische vergelijkingen zou maken. Het gaat erom dat de vrouw niet kan weten hoe een overreden hond zich voelt, omdat ze er niet een is. Wittgenstein beticht de vrouw van slordigheid. Ze zegt maar wat, en bekommert zich niet om de nauwgezetheid van woorden. Precies deze onverschillige slordigheid is volgens Frankfurt de essentie van bullshit.
‘Gelul is een grotere vijand van de waarheid dan de leugen’
Frankfurts analyse gaat verder, want waar onderscheidt de leugen zich van bullshit? Iemand die maar wat lult en zich niet bekommerd om de waarheid is een gevaar voor het normale spraakverkeer. Veel meer dan de leugenaar dat is. Want de leugenaar trekt zich net als de waarheidspreker de normale gang van zaken in de communicatie aan. Beiden gaan uit van het idee dat een luisteraar onderscheid maakt tussen waarheid en leugen. Iemand die lult, laat dit onderscheid links liggen en valt daarmee het geraamte van de communicatie aan. ‘Daardoor is gelul een grotere vijand van de waarheid dan de leugens,’ zegt Frankfurt.
Wordt er tegenwoordig meer geluld dan vroeger? is de vraag die aan het eind van het boekje wordt opgeworpen. Dat is moeilijk in te schatten, volgens de hoogleraar. Wel is het zo dat tegenwoordig de maatschappelijke omstandigheden vereisen dat mensen moeten spreken over zaken waar ze geen verstand van hebben. Het is je plicht als burger in een democratie om een mening over van alles te hebben. Tevens zijn er vele varianten op de postmoderne sceptische houding: het is onmogelijk om zicht op de werkelijkheid te hebben, met als gevolg dat het ideaal van correctheid, waarin feiten zo waarheidsgetrouw mogelijk werden overgedragen, plaatsmaakt voor het ideaal van eerlijkheid. Alsof de mens besloten heeft dat, ‘omdat het zinloos is te proberen trouw te zijn aan de feiten, hij daarom maar moet proberen trouw te zijn aan zichzelf.’ Dit levert nieuwe grote problemen op, vindt Frankfurt. Want is de mens niet afhankelijk van de dingen om hem heen? Waarom zijn wij wel te beschrijven en de wereld die ons omringt niet? Zelfs de mildst gestemde scepticus zal zo al de feiten die we over ons zelf verkondigen ondermijnen. De natuur van de mens is immers ongrijpbaar en veel minder stabiel dan de natuur van de andere dingen in de wereld. Eerlijkheid over onszelf is niets meer dan gelul.
Bullshit. Waarom er zoveel wordt geluld
Harry G. Frankfurt
vert. Ronald Kuil
De Arbeiderspers
68 blz.
