De Pools-Vlaamse filosofe en schrijfster Alicja Gescinska (1981) brak in 2011 door met het boek De verovering van de vrijheid. Ze wisselt daarin filosofische inzichten af met haar persoonlijke ervaringen, zoals haar komst op zevenjarige leeftijd vanuit communistisch Polen naar Vlaanderen en haar verblijf in een asielzoekerscentrum. Sinds haar debuut drukt ze haar stempel op het maatschappelijk debat met haar columns in De Morgen, haar bijdragen in Trouw en de televisieprogramma’s voor Canvas, waarvoor ze grote internationale denkers interviewde.
Ze werkte samen met de onlangs overleden Britse filosoof Roger Scruton, die ook een goede vriend van haar was. Filosofie gaat bij haar samen met sociale bewogenheid. Na een periode van onderzoek aan de universiteit van Princeton stelde ze zich verkiesbaar op de lijst van de Vlaamse Liberalen. Deze partij behaalde twee zetels in het Europees Parlement; Gescinska stond op plaats drie.
Over haar ervaringen als aspirant-politica schreef ze Intussen komen mensen om (2019). Inmiddels heeft ze ook het essay van de Maand van de Filosofie geschreven. Een essay over waarheid. Misschien wel het meest filosofische thema, maar zeker niet het eenvoudigste. Want ja, wat is waarheid? Dat dacht Gescinska ook toen ze de opdracht kreeg. ‘Over waarheid schrijven is als over het dierenrijk schrijven,’ zegt ze. ‘Waar kies je dan voor? Neem je het perspectief van een specifiek dier, je kat of je hond? Heb je het over een soort, over verschillende soorten, over de evolutie van dieren, of het uitsterven van dieren? Er zijn oneindig veel invalshoeken. Zo is het ook met waarheid. Maar ik merkte dat als ik met mensen over mijn opdracht sprak, ze allemaal begonnen over post-truth en nepnieuws. Dat moest het onderwerp worden.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Wordt onze tijd inderdaad gekenmerkt door post-truth?
‘Waren de mensen in de Gay Nineties altijd vrolijk? Ik denk dat post-truth een goede term is voor deze tijd, ook al is hij problematisch. Oxford Dictionaries heeft “post-truth” niet voor niets in 2016 verkozen tot woord van het jaar. Het bewustzijn dat politici leugens vertellen is gegroeid. Er is een explosie van nepnieuws en leugens via de sociale media. Ook zie je dat politici openlijk liegen en ermee wegkomen. Je krijgt zelfs de indruk dat ze er alleen maar meer aanhangers door krijgen.’
Bent u daarom zelf de politiek in gegaan?
‘Toen ik besloot me verkiesbaar te stellen, zeiden veel vrienden: “Doe het niet. Dan kun je niet meer de waarheid zeggen.” Veel mensen zien filosofen en wetenschappers als degenen die de waarheid spreken. Die mogen in het journaal optreden als expert, en wat ze zeggen nemen we aan voor de objectieve waarheid. Zodra ze de politiek in gaan, worden ze gewantrouwd. Maar als we als een soort mantra blijven herhalen dat politici leugenaars zijn, bestaat het gevaar dat dat de waarheid wordt. Dan trek je slechte mensen aan. Natuurlijk zijn er politici die liegen en slechte intenties hebben. Toch denk ik dat het merendeel bestaat uit idealisten die echt wat willen veranderen. Ze doen het werk uit overtuiging. Zo leuk is het niet om politicus te zijn.
‘Mensen die geloven dat de aarde plat is, hechten juist erg aan de waarheid’
Toen ik gevraagd werd door de Vlaamse Liberalen, heb ik erg getwijfeld. Ik wist dat ik een heleboel bagger over me heen zou krijgen en dat het me ook nog eens heel veel tijd zou kosten. Tijd die ik eigenlijk liever aan mijn boeken of mijn gezin zou besteden. Maar ik stemde toch in, omdat ik dan misschien iets kon doen voor anderen. Die kans moet je grijpen. Ik neem als motto de uitspraak van de Duitse filosoof Max Scheler: “Uit je kunnen volgt je moeten.” Als je iets kunt betekenen voor je medemens, moet je het proberen. En ik ben heus niet de enige in de politiek die er zo over denkt.’
Hoe komt het dan dat we toch in het post-truthtijdperk leven?
‘Het postmodernisme krijgt vaak de schuld. Het wordt gezien als pleitbezorger van het relativisme, waarin ieder zijn eigen waarheid heeft. Maar dat is nu eigenlijk niet aan de hand. Het discours van autoritaire populisten die zich beroepen op nepnieuws is helemaal niet relativistisch. Zij menen de waarheid in pacht te hebben. En kijk eens naar die wonderlijke complottheorieën die op internet circuleren. Mensen die geloven dat de aarde plat is, of dat de mens nooit een stap op de maan heeft gezet. Die mensen zeggen niet: “Dit is maar mijn waarheid.” Nee, die geloven juist in de Waarheid. Dus dat zijn helemaal geen relativisten.
‘Gebrek aan kennis is een recept voor gebrek aan inzicht’
Een veel belangrijkere oorzaak van alle leugens zijn de sociale media. Die kunnen met de snelheid van het licht onwaarheden verspreiden. Veel serieuze media doen daarom aan factchecken. Ze willen laten zien dat wat zij beweren geen leugen is, maar echt waar. Ik ben niet tegen factchecken. Dat kan nooit kwaad. Toch is het niet de oplossing voor de problemen van vandaag.
Om dat te begrijpen moet je inzien dat liegen en de waarheid spreken niet per se tegenover elkaar staan. Er is een beroemd voorbeeld uit Le Mur van Jean-Paul Sartre. Het verhaal speelt zich af tijdens de Spaanse Burgeroorlog. Een van de hoofdrolspelers staat op het punt om door het vuurpeloton te worden geëxecuteerd, maar krijgt een mogelijkheid om daaraan te ontkomen. Als hij vertelt waar een van zijn medestrijders zich bevindt, wordt hij niet doodgeschoten. Hij besluit niet toe te geven. Om zijn bewakers te misleiden verzint hij een leugen. Hij zegt dat zijn makker zich op het kerkhof bevindt. Onmiddellijk gaan ze kijken of dat zo is. Als ze terugkomen, krijgt hij te horen dat hij niet voor het peloton hoeft te verschijnen. Hoewel hij dacht dat zijn strijdkameraad ergens anders was, bleek die inderdaad op het kerkhof te zijn. Hij heeft dus gelogen, maar toch de waarheid gesproken.
Aan de hand van dit soort voorbeelden analyseer ik in mijn essay wat een leugen is. En zo kom ik tot de conclusie dat de leugen niet zozeer tegenover waarheid staat, maar meer tegenover waarachtigheid. Als je dat tot je door laat dringen, dan is de belangrijkste vraag niet zozeer: “Is dit waar of niet?”, maar eerder: “Waarom vertelt deze persoon dit?” Als je in de Tweede Wereldoorlog Joden in je huis liet onderduiken, mag ik hopen dat je de moed had om te liegen als de Gestapo voor de deur stond. Dan ben je naar mijn idee waarachtig bezig, hoewel je even niet de waarheid spreekt. Begrijp me niet verkeerd, mijn essay is geen pleidooi voor de leugen, maar wel een pleidooi voor waarachtigheid en authenticiteit.’
Maar mensen die denken dat de aarde plat is zijn ook authentiek bezig. Ze nemen niet zomaar aan wat de meerderheid zegt. Is het streven naar authenticiteit juist niet het probleem van deze tijd?
‘Om authentiek te zijn heb je zelfkennis nodig. En dat vergt ook kennis. Natuurlijk kun je authentiek geloven dat de aarde plat is. Maar je hebt vervolgens wel de opdracht jouw kennis te vergroten. Je zult met anderen moeten praten, ook met mensen die geloven dat de aarde rond is. Wat zeggen zij? Hebben ze goede argumenten? Ik denk dat dat de enige weg is. Daarbij wil ik niet beweren dat kennis altijd een garantie voor inzicht is, maar wel dat een gebrek aan kennis een recept is voor een gebrek aan inzicht. Het is dus belangrijk om te twijfelen aan je eigen standpunten en open te staan voor de dialoog. De Duitse filosoof Hans-Georg Gadamer vatte zijn eigen filosofie als volgt samen: “De ander kan gelijk hebben.” Dat vind ik ongelooflijk mooi en wijs. Dat moet volgens mij het uitgangspunt zijn.’
Speciaal voor de Maand van de Filosofie verschijnt ieder jaar een essay over het thema van de Maand. Patricia de Martelaere, Paul Scheffer, Hans Achterhuis, Tim Fransen, Marek van der Jagt en vele andere denkers gingen Alicja Gescinska voor.
Kinderen van Apate. Over leugens en waarachtigheid.
Essay van de Maand van de Filosofie
Alicja Gescinska
Lemniscaat
96 blz.
€ 4,95
