Mag je zelf bepalen wanneer het mooi is geweest?

‘Levenseinde in eigen regie betekent in de eerste plaats dat je zelf bepaalt dát en hóe je dood wil, zonder toetsing van derden,’ staat op de website van Coöperatie Laatste Wil. De Coöperatie is opgericht ‘met het belangrijkste doel om een laatstewilmiddel aan haar leden te verstrekken’. Met dit middel kunnen mensen – zonder tussenkomst van een arts of een instantie – zelf hun leven beëindigen. Het verstrekken van dat middel is na een verloren rechtszaak door de Coöperatie in december 2022 nog steeds strafbaar.

Volgens Govert den Hartogh, emeritus hoogleraar ethiek aan de UvA, wordt de discussie over zelfgekozen levenseinde nog altijd niet op het juiste niveau gevoerd. Want is een eigen keuze ook altijd een vrijwillige en weloverwogen keuze? Zijn boek What Kind of Death. The Ethics of Determining One’s Own Death, dat recent is verschenen bij uitgeverij Routledge, biedt een ingang tot een genuanceerd gesprek over zelfgekozen levenseinde – of het nu gaat om euthanasie, zelfdoding, palliatieve zorg of sedatie tot de dood.

Welke rol speelt het recht op zelfbeschikking in de discussie over euthanasie?
‘In Nederland denken we vaak dat het recht op zelfbeschikking betekent dat artsen zonder meer moeten meegaan in de wens van hun patiënten om hun leven te beëindigen. Dat vind ik problematisch. Die redenering rijmt namelijk niet met het recht op leven. Dat is een onvervreemdbaar recht, en daar kun je dus niet zomaar afstand van doen. Er zijn maar heel weinig rechten die we als onvervreemdbaar beschouwen. Een ander voorbeeld is het recht op persoonlijke vrijheid: je kunt jezelf niet tot slaaf maken. Als je een contract tekent waarin je je recht op vrijheid opgeeft, dan is dat gewoon ongeldig. Op dezelfde manier zou afstand doen van je recht op leven eigenlijk ook onmogelijk zijn.

Even tussendoor… Meer lezen over het recht op leven en vrijheid? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief

Maar je hebt naar mijn mening wel het recht om een einde aan je eigen leven te maken als je daar lang en goed over hebt nagedacht en hier met je naasten over hebt gesproken. Bij zelfbeschikkingsrecht hoort volgens mij ook de beschikking over je eigen levenseinde. Anders wordt elke beslissing een tweederangs besluit. Iemand denkt bijvoorbeeld: “Ik kies er maar voor naar een verpleeghuis te gaan, maar eigenlijk zou ik niet meer willen leven.” In Nederland is er nu nog geen goede hulp om zelf op een humane manier een eind aan je leven te maken.’

Hoe zou die hulp eruit moeten zien?
‘Ik vind dat er middelen beschikbaar moeten komen voor humane zelfdoding, zodat de verantwoordelijkheid bij jezelf ligt. Maar die middelen kunnen niet zomaar toegankelijk worden gemaakt, want ze kunnen worden misbruikt. Om dat te voorkomen moeten er twee voorwaarden gelden: de keuze moet vrijwillig en weloverwogen zijn.’

Waarom zijn die voorwaarden zo belangrijk?
‘We onderschatten de kwestie van vrijwilligheid. Een eigen keuze is nog geen vrijwillige keuze. Een derde tot de helft van de paar miljoen mantelzorgers die we in Nederland hebben, zegt zich overbelast te voelen. Dan kun je niet anders dan verwachten dat mensen soms subtiele druk uitoefenen op hun naasten om een einde aan hun leven te maken. Misbruik en manipulatie zijn grote problemen, dus daar moet een serieuze controle op zijn.’

Hoe weten we of iemands keuze vrijwillig en weloverwogen is?
‘Nederlandse artsen moeten zelf een beoordeling maken en er een onafhankelijke consulent bijhalen. Die consulenten zijn goed getraind en spreken de patiënt onder vier ogen, zodat ze kunnen uitsluiten dat er sprake is van druk uit de omgeving. Bij psychiatrische patiënten is ook een psychiater betrokken, maar de beoordeling van wilsbekwaamheid is een moeilijk punt. Kunnen die psychiaters voldoende afstand nemen van hun eigen opvatting over zelfdoding om de beoordeling zuiver te houden?

Bovendien worden er bij mentale ziekten hoge eisen gesteld. Er is altijd wel weer een andere behandeling te bedenken. Het is daarom moeilijk om het moment te bepalen waarop je zegt: nu is het mooi geweest. Zelf volg ik hierin de psychiater Van den Broeck. Hij is terughoudend over euthanasie in de psychiatrie, maar denkt wel dat het blokkeren van het gesprek erover de slagingskans van de behandeling verkleint. De doodswens is voor een patiënt vaak een centraal onderwerp. Daarom moet je erover kunnen praten, en dat kan pas serieus als je de mogelijkheid niet bij voorbaat uitsluit. Je zet daar dan wel de voorwaarde tegenover dat je eerst op zoek gaat naar andere oplossingen. Dan motiveer je een patiënt om alternatieven te overwegen, terwijl je haar ook niet alleen laat in een uitzichtloze situatie. Helaas komt dit nauwe contact met een psychiater nauwelijks meer voor. Het zou mooi zijn als dat terugkomt.’

Maar uiteindelijk kunnen wij toch alleen zelf bepalen of ons leven klaar is of wanneer het lijden ondraaglijk is?
‘Dat iemands verzoek om dodelijke middelen kan worden afgekeurd, vinden sommigen paternalistisch. Vaak wordt gezegd dat lijden subjectief is en dat alleen de patiënt zelf kan aangeven of het ondraaglijk is. Hierbij speelt het idee dat mentale toestanden in het hoofd zitten en dat die alleen kunnen worden beoordeeld door bij jezelf naar binnen te kijken. Het eigen oordeel wordt als onfeilbaar gezien. En een keuze wordt als autonoom beschouwd als die in je eigen hoofd is opgekomen. Maar we bedenken helemaal niets zelf; alles komt voort uit interactie met anderen. Dierbaren kennen je soms zelfs beter dan jijzelf. De kern van autonomie is uiteindelijk dat je er zelf achter staat – en het is belangrijk om dat te toetsen. Als de controle op zelfgekozen levenseinde al een vorm van paternalisme is, dan is die goed verdedigbaar.’

What Kind of Death. The Ethics of Determining One’s Own Death
Govert den Hartogh
Routledge
416 blz.
e-book € 37,98