Alex Garland is een regisseur en schrijver die graag filosofische thema’s in zijn films verwerkt. Ook in zijn nieuwe film Ex Machina, nu in de bioscoop te zien, is dit het geval. Kan een machine denken? En wat heeft Wittgenstein hier over te zeggen?
In de film brengt een helikopter de programmeur Caleb (Domhnall Gleeson) naar een afgelegen huis waar zijn baas Nathan (Oscar Isaac) woont. Caleb heeft in een loterij een ontmoeting met de CEO van Blue Book gewonnen. De naam van dit fictieve bedrijf, de grootste zoekmachine van de wereld, is een verwijzing naar het gelijknamige aantekeningen boek van de Oostenrijkse filosoof Ludwig Wittgenstein. Bij aankomst vertelt Nathan al snel dat er een bedoeling zit achter hun ontmoeting: Nathans huis is eigenlijk een onderzoekslaboratorium, waar hij een robot heeft gebouwd. Deze robot, genaamd Ava, is gekoppeld aan de zoekmachine en is in een vergevorderd stadium van kunstmatige intelligentie. Ze zit opgesloten in het laboratorium van Nathan en het is aan Caleb om te beslissen of zij menselijk genoemd kan worden.
Om dit te doen vraagt Nathan aan Caleb om de turingtest te doen, wat inhoudt dat als een persoon niet weet dat hij met een computer praat je kan zeggen dat de computer denkt. Caleb merkt terecht op dat het niet om een echte turingtest gaat, aangezien hij al weet dat Ava een robot is.
Hierna volgen een aantal dialogen tussen Caleb en Ava, waarin ze elkaar argwanend maar geïntrigeerd proberen te leren kennen. Geheel in de stijl van de turingtest stelt Caleb in eerste instantie steeds de vragen, iets wat Ava opmerkt. In feite is de test een uitgebreide versie van de turingtest, want het gaat niet alleen om of Ava kan denken. Ava, gespeeld door de beeldschone Alicia Vikander, probeert Caleb ook te overtuigen dat ze emoties heeft. Ze trekt een jurk aan en vertelt, terwijl ze langs een schilderij van Wittgensteins zus loopt, dat ze zich voorstelt hoe het is om een date te hebben. Ze probeert hem zelfs te verleiden.
Maar kan Ava zoiets voelen of denken? Interessant is dat regisseur Alex Garland zo veel verwijzingen naar de latere Wittgenstein doet. Volgens Wittgenstein is het namelijk een zinloze vraag of machines kunnen voelen of denken, omdat de betekenis van deze vraag niet duidelijk is. Wanneer Ava zegt dat ze verdrietig is, is het volgens Wittgenstein onmogelijk om er precies achter te komen wat ze hier mee bedoelt. Wittgenstein zegt dat er geen abstracte connectie is tussen taal en realiteit, zoals veel filosofen geloven: ‘betekenis is gebruik’. Je weet dat je verdrietig bent, wanneer je dat bent. Of Ava kan denken is niet een vraag over Ava, maar over onze eigen voorstelling. Wanneer kunnen we zeggen dat iets denkt? Welke criteria zouden we hier voor moeten gebruiken?
Caleb benadert de vraag op een andere manier. Voor zijn turingtest verwijst hij naar het kennisargument van Jackson:
‘Stel je een briljante wetenschapper genaamd Mary voor die om een bizarre reden gedwongen wordt om de wereld vanuit een zwart-wit kamer via een zwart-wit tv scherm te bestuderen. Mary leert alles wat je kan leren van een kleur, maar ze ervaart niet wat het is om een kleur te zien. De vraag is: wanneer ze nu de kleur rood ziet, leert ze iets nieuws?’
En Ava is in zekere zin als Mary. Gekoppeld aan een futuristische zoekmachine heeft ze alle kennis van de wereld, maar nog nooit zelf bewust de wereld meegemaakt. Bedoelt Caleb hiermee dat het gebrek aan bepaalde ervaringen het verschil is tussen Ava en mensen? Het enige wat dit voorbeeld echt duidelijk maakt is waarom Ava de drang heeft om de rest van de wereld te verkennen.
De kracht van Ex Machina is dat het niet alleen Wittgenstein bespreekt, maar ook in de stijl van de filosoof afsluit. Alex Garland laat de vraag of Ava deze nieuwe turingtest gehaald heeft in het midden. Wittgenstein zegt dat onze criteria voor de vraag of machines kunnen denken ons geen zekerheid bieden en dat is bij Ava ook het geval.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
