We leven in een cultuur die doordrenkt is van schuld, verwijt en vergelding. In het dagelijks leven voelen velen van ons zich schuldig; over ons uiterlijk, over gebrek aan aandacht voor onze naasten, over niet gehaalde targets op het werk, over slechte seks. Over te weinig betrokkenheid bij milieu/de oudere buren/dieren/armen et cetera. In de gepolariseerde politieke arena is schuld alomtegenwoordig, met – omcirkelen naar keuze – typeringen als zakkenvullers, bananenrepubliek, potverteerders, leugenaars… Ik heb het niet eens over de financiële schulden, die we vrijwel ons hele leven hebben, zoals een hypotheek.
Eigenlijk is het merkwaardig dat schuld zo’n grote rol speelt in onze cultuur. Volgens Friedrich Nietzsche is schuld een typisch christelijk fenomeen – een manier om macht uit te oefenen. Niks immers zo knechtend als de suggestie dat je eens zal boeten voor je zonden. Maar blijkbaar kan ook onze seculiere samenleving niet zonder schuld. Waarom? Misschien dat schuld ondanks de nare connotatie een voordeel biedt; het geeft richting en doel aan onze handelingen. Het hele idee van schuld, wraak en verlossing kan zelfs louterend en schitterend zijn – lees Schuld en boete van Dostojevski. Op vergelding en wraak zijn vele carrières gebouwd, van schrijvers tot sporters.
Toch pleiten Elize de Mul en Jan Verplaetse in dit nummer voor een schuldloze samenleving. Beiden beschrijven hoe zo’n samenleving meer verdraagzaam en vergevingsgezind is. We mogen falen, hoeven anderen en onszelf niet voortdurend de maat te nemen. Daardoor kunnen we weer ten volle genieten van het leven – een nietzscheaanse amor fati. Het lijkt mij prachtig en noodzakelijk. Maar ik denk dat onszelf heruitvinden als schuldloze wezens erg moeilijk zal zijn. Kunnen we ooit glimlachend kijken naar alle boeken en films waarin schuld en vergelding een rol speelt – Austen, Dostojevski, Kafka, Tarantino, de lijst is eindeloos – en zeggen: die mens bestaat niet meer?
Dit artikel is exclusief voor abonnees
