Hoe slim we ook denken te zijn, ieder van ons zou veel meer uit zijn verstand kunnen halen. Dat betogen Spinoza en vooral Locke in twee net vertaalde boeken.
Ze lijken een apart genre in de zeventiende-eeuwse filosofie te vormen: boeken die een handleiding willen bieden voor helder denken. De twee bekendste titels zijn Over de methode (1637) van Descartes en Verhandeling over de verbetering van het verstand (1677) van Spinoza; dit laatste boek is onlangs in een nieuwe vertaling verschenen. Descartes wil een aantal ‘betrouwbare en gemakkelijke’ regels vastleggen die het de geest mogelijk maken om zekere kennis te verwerven. Het onvoltooide werk van Spinoza biedt eigenlijk geen methode om het verstand te verbeteren; volgens vertaler Theo Verbeek is het een inleiding in de filosofie, een ‘poging om de lezer gevoelig te maken voor filosofische problemen en hem de durf te geven deze problemen op te lossen’. Spinoza heeft het wel over de ‘vervolmaking van het verstand’, maar concrete aanwijzingen geeft hij niet.
Daarvoor kunnen we beter te rade gaan bij de Engelse filosoof John Locke, die in een lang essay uitlegt hoe je helder en rationeel kunt denken. Of the Conduct of the Understanding is kortgeleden verschenen in een prima vertaling van Ilonka de Lange, onder de titel Leidraad voor het verstand. Laten we zien of we tips uit dit essay kunnen halen waarmee we ons verstand kunnen upgraden of zelfs oppimpen. Al zou Locke die woorden waarschijnlijk veroordelen als ‘holle klanken zonder betekenis’, want hij dringt erop aan alleen termen te gebruiken die duidelijke ideeën geven over datgene waar ze naar verwijzen.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Hindernissen opruimen
Hoe slim we ook denken te zijn, we zouden veel meer uit ons verstand kunnen halen. Helaas is het verstand geneigd om af te dwalen, tevreden te zijn met vooroordelen, anderen na te praten, sloom of juist haastig te zijn en zich door het gevoel in de luren te laten leggen. Locke ziet talloze van zulke hindernissen op de weg naar de waarheid. Hij raadt ons dan ook aan te volharden en de moed niet te verliezen, langzaam maar zeker voort te schrijden, want alleen de geleidelijke groei van kennis brengt ons tot wijsheid.
De verschillen tussen mensen in verstand en bekwaamheid vloeien volgens Locke vooral voort uit hun gewoonten. ‘Wie van een tuinman van over de vijftig een goede danser zou willen maken, zou uitgelachen worden’, want het is te laat om hem nog door oefening de danskunst bij te brengen. Aan regels of natuurlijke aanleg hecht de filosoof niet veel belang: ‘Het is alleen oefening die zowel de geestelijke als de lichamelijke krachten tot volmaaktheid brengt.’Eerst moet je natuurlijk de regels van het vak of de kunstvorm leren, maar alleen door langdurige oefening worden die regels tot een gewoonte, zodat je ze voortaan op een natuurlijke manier kunt toepassen zonder erover na te denken. Ook voor het juiste gebruik van je verstand is het nodig om veel te oefenen. Veel mensen baseren hun ideeën helaas op principes die niet evident en zelfs niet waar zijn. Locke: ‘Slechts weinig mensen zijn van jongs af aan gewend strikt te redeneren en na te gaan hoe een waarheid via een lange reeks van gevolgtrekkingen afgeleid wordt uit haar uiteindelijke principes.’ Jong beginnen met het oefenen van het verstand dus, ‘waarbij voortdurend de samenhang tussen een lange reeks van gevolgtrekkingen uit vaste fundamenten in het oog gehouden moet worden’. Dit is de belangrijkste aanbeveling van Locke, die hij vele malen in zijn essay herhaalt.
Slow-denken
Ongeduld leidt tot zelfbedrog. Wie haast heeft, neemt namelijk genoegen met gebrekkige redeneringen en wankele bewijzen. ‘Mensen zien iets, veronderstellen een heleboel en nemen dan een grote sprong naar de conclusie. Deze weg leidt rechtstreeks naar inbeelding en eigenwijsheid.’ Locke houdt meer van slow-denken: reguleer de begeerte naar informatie. Wanneer een zaak ingewikkeld is, moet de geest zich erop werpen met grote aandacht en vasthoudendheid, en pas ophouden wanneer hij de waarheid in bezit heeft. Helaas blijft de geest aandringen op nieuwe ontdekkingen en onderwerpen (denk aan de Homo zappens). ‘Het verstand is van nature ongeduldig’, schrijft Locke; het wil snel zijn gezichtsveld vergroten en vervalt daardoor in algemene en oppervlakkige observaties, zonder de details onderzocht te hebben. Het lijkt wel alsof de kennis vergroot wordt, ‘maar dan met hersenschimmen, niet met realiteiten’.
Lockes Leidraad voor het verstand doet soms denken aan het in 2003 verschenen Praktisch verstand van Theo Kars, een interessant ‘handboek voor non-conformisten’. Kars is alleen veel praktischer ingesteld, zoals de titel van zijn boek al aangeeft. Onder het lemma ‘lezen’ schrijft hij: ‘Het gaat er niet zozeer om veel boeken te lezen als wel een beperkt aantal boeken vaak te herlezen’, namelijk de boeken die je het meest aanspreken.
Locke voegt daaraan toe dat je weinig aan al dat leeswerk hebt als je niet over je lectuur nadenkt. Veel lezen is als jezelf volstoppen zonder te kauwen, meent hij; dat levert ‘alleen maar een hoop onverteerbare brokken op’. Hij houdt dan ook niet van boekenwijsheid. Mensen die uitgebreid citeren en telkens verwijzen naar gezaghebbende auteurs, zulke types verwijt Locke dat ze vertrouwen op ‘tweedehands kennis’. Het is zaak om niet door de bril van een ander te kijken, maar je eigen ogen te gebruiken en een onafhankelijk oordeel te vormen over de waarheid of onwaarheid van een betoog. Als we lezen, zegt Locke, moeten we de moeite nemen om ‘elk argument naar zijn oorsprong te herleiden om te zien op wat voor basis en hoe sterk het staat’. Je leert niets van een boek, tenzij je de samenhang tussen de ideeën bestudeert. Zoiets kost natuurlijk tijd. Daarom is het beter een paar boeken grondig te lezen dan een heleboel boeken vluchtig.
