Waarom denken we zo snel dat iets geen toeval kan zijn? Over toeval als misleiding, maar ook over toeval dat ons kan inspireren en tot verwondering kan aanzetten.
Herinnert u zich nog de dag dat paus Benedictus zijn aftreden bekendmaakte, ruim vier jaar geleden? Op die dag pakten donkere wolken zich samen boven het Vaticaan, en werd de Sint-Pieter getroffen door de bliksem. Een Italiaanse persfotograaf legde het moment vast. Zijn foto toont een onheilspellend beeld van een paarszwarte hemel met een ontzagwekkende bliksemschicht, die precies op het moment dat de camera klikt de basiliek raakt. ‘Een teken van boven!’ gonsde het al snel in de straten. Want dit kon toch geen toeval zijn? Dat valt te betwijfelen, staat te lezen in de nieuwe editie van Wijsgerig Perspectief.
Het filosofische kwartaaltijdschrift richt zich ditmaal volledig op het thema ‘toeval’, waar vier lange essays aan gewijd zijn. Over bovenstaand voorbeeld schrijft Jeroen Hopster in het voorwoord dat toeval als toeval herkennen enige oefening vergt. Onze intuïtie fluistert ons bij gebeurtenissen die ogenschijnlijk sporen van ontwerp vertonen al snel in: ‘Dat kán geen toeval zijn.’ ‘Hoe kunnen wij de toevalligheid van een gebeurtenis op waarde schatten, zonder daar meteen een bovennatuurlijke betekenis aan te hechten, of verdekte samenzwering in te herkennen?’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
De artikelen reiken denkgereedschap aan om die vraag te beantwoorden. En dat denkgereedschap is belangrijk in een tijd waarin de complottheorieën ons om de oren vliegen.Maar naast die negatieve kant van toeval richt de editie zich met name op de positieve kanten ervan. Want toeval kan naast misleiden en verblinden ‘ook verleiden, inspireren en doen verwonderen’. En daarom is het tijd voor een ode aan het toeval, vinden de auteurs.
Benieuwd naar deze ode aan het toeval? Hierbij alvast vier inzichten die laten zien waarom toeval zo’n belangrijk thema is.
1. Het had niet veel gescheeld of het heelal was kort na de oerknal weer in elkaar gestort.
Maar dat is natuurkunde, geen filosofie, zult u nu wellicht denken. Dat klopt. Maar de vraag hoe toevallig het is dat de condities van het universum lijken te zijn afgestemd op het ontstaan van leven, is een filosofisch interessante vraag. Want het luistert allemaal ontzettend nauw. Als de gemiddelde materiedichtheid in het heelal een ‘fractie van 1 op 10 tot de macht 55 (!)’ anders was geweest, legt Klaas Landsman uit, dan was ons heelal na de oerknal zo weer in elkaar gekukeld. Is ons bestaan wel zo toevallig? Landsman zet de zin-lozen, die dit inderdaad toevallig vinden, en de zin-zoekenden tegenover elkaar, en adviseert iedereen om het advies van filosoof Ludwig Wittgenstein op te volgen: ga in therapie.
2. Politieke verkiezingen zijn altijd een beetje een loterij.
Een bekwame politicus speelt in op de mogelijkheden die toevalsgodin Fortuna hem aanreikt, laat Tom Eijsbouts zien in zijn essay. Als voorbeeld geeft Eijsbouts de rel die plaatsvond vlak voor de laatste verkiezingen, toen de Turkse president Erdogan aankondigde in Nederland campagne te komen voeren voor zijn eigen referendum. Rutte besloot dwars voor de Turkse plannen te gaan liggen, met een zwaar incident tussen Ankara en Den Haag als gevolg. Als vaardig politicus had Rutte deze toevallige situatie van tevoren zien aankomen, betoogt Eijsbouts. ‘In de campagne zelf was hij niet op zijn best geweest. Met deze late manoeuvre won hij gezag in eigen land en in Europa, dat zonder dit toeval niet in zijn bereik was geweest.’ Geïnspireerd door politiek filosoof Machiavelli toont de auteur dat wie politiek en democratie wil begrijpen ook stil moet staan bij de rol van toeval.
3. Het begrip ‘toeval’ helpt ons om meningen en feiten gescheiden te houden.
President Trump lijkt er een sport van te maken het onderscheid tussen doordachte stellingnamen en intuïtieve onderbuikreacties te doen vervagen. Job de Grefte stelt dat het in zo’n klimaat essentieel is om te benadrukken waarin meningen verschillen van onderbouwde kennis. Het begrip ‘toeval’ kan ons daarbij helpen, als toetssteen van argument en overtuiging. Om dat te illustreren geeft hij een bekend voorbeeld van Socrates. Socrates spreekt daarin over een jury in Athene die moet beslissen of een verdachte schuldig is of niet. De verdachte heeft een slimme advocaat ingehuurd, die met een heleboel retorische trucjes de jury om zijn vinger windt. Als de verdachte inderdaad onschuldig is, hebben de juryleden een ware overtuiging van zijn onschuld. Maar hun kloppende oordeel komt enkel tot stand door de slimme advocaat, die zijn trucs net zo goed voor het tegendeel had kunnen inzetten. ‘Alleen een ware overtuiging is dus niet voldoende voor het hebben van kennis’, schrijft De Grefte.
4. Iedereen is het gevolg van een vergeten koffertje.
‘Een man vergeet zijn koffertje, neemt een trein later, knoopt een gesprek aan met een vrouw in zijn coupé – en een jaar later word jij geboren. Zo is iedereen wel het gevolg van een vergeten koffertje’, zo citeert Willem Gooijer de Amerikaanse schrijver Paul Auster. Ironisch genoeg is toeval volgens Auster ook juist een van de weinige dingen die structuur aanbrengen in ons leven. Het thema toeval inspireert behalve Auster ook tal van andere grote denkers. Gooijer laat zien dat in het werk van Auster en filosoof Nietzsche sprake is van een interessante overeenkomst: bij beiden vinden we een voortdurende confrontatie van de menselijke wil met de ongrijpbaarheid van het lot.
