Steven Nadler: ‘Volgens Spinoza is tolerantie onmisbaar voor het welzijn van de staat’

Het zijn moeilijke tijden voor wie gelooft in tolerantie en de vrijheid van meningsuiting, volgens filosoof Steven Nadler. In zijn thuisland de Verenigde Staten ziet hij een ultranationalistische regering aan het werk, die burgers oppakt en het land uitzet vanwege hun etniciteit; kennisinstituten worden op allerlei manieren gestraft omdat ze ideeën verdedigen die niet in lijn zijn met de ideologie van de regering; en doordat iedereen met zijn telefoon kan filmen en video’s kan uploaden op het internet, zijn burgers nergens meer vrij om te spreken zonder vrees voor mogelijke consequenties.

Hoog tijd dus om te rade te gaan bij een van de eerste en radicaalste verdedigers van tolerantie en de vrijheid van meningsuiting, stelt Nadler: de Nederlandse filosoof Baruch Spinoza (1632-1677). Maar Spinoza ging niet ver genoeg in zijn verdediging van tolerantie, zegt Nadler.

Waarom zijn tolerantie en vrijheid van meningsuiting zo belangrijk voor Spinoza?
‘Iedereen moet de vrijheid hebben om te filosoferen, schrijft Spinoza in het Theologisch-politiek traktaat. En daarmee bedoelt hij niet het technisch filosoferen dat academici tegenwoordig doen, maar kunnen denken wat je wil en zeggen wat je denkt. Dat is van uitzonderlijk belang, zowel in ons privéleven als in de politiek. Elke poging die een staat zou doen om die vrijheid in te perken zal averechts werken: dit zal enkel wrevel en verzet uitlokken en bovendien is het onmogelijk om helemaal te controleren wat mensen denken en zeggen.

Daarnaast is alle vooruitgang afhankelijk van de vrije uitwisseling van ideeën, of het nu op wetenschappelijk, technologisch, intellectueel of artistiek gebied is. Het is helemaal niet in het belang van de gemeenschap om deze vrijheden te beknotten.’

Heeft die tolerantie voor Spinoza ook grenzen?
‘Spinoza gaat verder dan wie dan ook in zijn tijd – maar toch gaat hij volgens mij niet ver genoeg. Want hij schrijft ook dat de staat geen uitingen moet tolereren die zijn autoriteit ondermijnen. Dat zou namelijk een bedreiging zijn voor de binding tussen de burgers en de staat. Maar wie bepaalt wat staatsondermijnende uitspraken zijn? De staat. En dat lijkt me problematisch. Want dat betekent dat Donald Trump zelf mag bepalen welke uitingen zijn positie als president ondermijnen en welke hij dus mag verbieden.’

Spinoza staat bekend als een zeer democratisch denker. Waarom geeft hij de staat dan toch deze macht?
‘Waarschijnlijk omwille van de veiligheid en stabiliteit van het politiek bestel. “Het doel van de staat is de vrijheid,” schrijft Spinoza in 1670 in het Theologisch-politiek traktaat. Maar in zijn latere werk verandert hij dat doel in veiligheid en stabiliteit. Ik denk dat dat te maken heeft met het Rampjaar 1672, toen de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden werd binnengevallen door Frankrijk en de belangrijkste politicus van de Republiek, raadspensionaris Johan de Witt, samen met zijn broer op gruwelijke wijze werd vermoord door een volksmeute. Ik denk dat Spinoza zich vanaf dan niet alleen zorgen maakt om de vrijheid, maar ook om de stabiliteit van de politieke gemeenschap.’

Kunnen we er wel voor kiezen om tolerant te zijn? Spinoza gelooft immers in een volledig gedetermineerd universum, waarin alles wat gebeurt noodzakelijk is.
‘Dit is eigenlijk de eeuwige vraag bij Spinoza. Waarom zou je een boek schrijven over hoe je moet leven, als alles toch oorzakelijk bepaald is? Maar volgens hem kan de filosoof wel verhelderen wat die oorzaken zijn. Hoe beter je begrijpt hoe het causale systeem werkt, hoe meer je het kan inzetten voor je eigen voordeel en dat van anderen.

Spinoza geeft een voorbeeld uit zijn eigen leven: voordat hij filosoof werd, werkte hij als koopman in Amsterdam. Maar dat gaf hem geen voldoening, dus ging hij op zoek naar diepere waarheden die hem dat wel konden brengen. En zo ging hij van een leven gericht op rijkdom naar een leven gericht op filosofische waarheid. Dat was geen spontane keuze zonder oorzaak, maar kwam voort uit de gevoelens van ontevredenheid die hij ervoer. Ik denk dus dat je geen ongedetermineerde vrijheid nodig hebt om morele keuzes te kunnen maken. En je hoeft dus ook geen ongedetermineerde vrijheid te hebben om tolerant te kunnen zijn.’

Volgt een tolerante houding ook niet vanzelf uit de levenshouding die Spinoza voorstaat, zijn idee van een leven vrij van sterke passies als woede en haat?
‘Zeker. Als je je laat leiden door de rede, word je niet meer beheerst door slechte emoties als haat, woede en afgunst. Dan leef je nog steeds in een gedetermineerd systeem, maar bereik je een gelukkiger staat doordat je kennis hebt over hoe de wereld werkt, hoe je onderdeel bent van de natuur en hoe andere mensen in elkaar zitten. En dat komt zowel jou als anderen ten goede.’

Spinoza heeft verschillende negatieve dingen over het jodendom geschreven. Zo noemt hij het Oude Testament een ‘gebrekkig, verminkt en inconsistent’ stuk tekst, de joodse profeten ongeleerde mannen met een grote fantasie en de joodse wetten producten van bijgeloof. Op 23-jarige leeftijd werd hij vanwege zijn ‘ketterse’ ideeën al verbannen uit de Portugees-joodse gemeenschap in Amsterdam waarin hij opgroeide. Maar was Spinoza ook een antisemiet? Nadler, zelf Joods, vroeg het zich hardop af in een online lezing in Amsterdam in het najaar van 2024.

Waarom is de vraag of Spinoza een antisemiet is eigenlijk van belang?
‘Omdat de beschuldiging van antisemitisme nu te pas en te onpas gebruikt wordt. Als je op enigerlei wijze kritiek hebt op het beleid van de Israëlische staat word je tegenwoordig al uitgemaakt voor antisemiet. Maar dat legt de lat voor antisemitisme zo laag dat het bijna een betekenisloze beschuldiging wordt.

Begrijp me niet verkeerd, antisemitisme is wereldwijd nog steeds een groot probleem. Maar we moeten wel scherp houden wat het is – en dat is wat ik hier met Spinoza probeer te doen. Wat is het verschil tussen een verwoede neonazi en een Joodse criticus van Israëls aanvallen op Palestina? Zijn ze net zo antisemitisch? Natuurlijk niet.’

Is Spinoza een antisemiet?
‘Hij is kritisch op het jodendom, maar geen antisemiet. Een antisemiet is iemand die Joden haat omdat ze Joden zijn. Zoals we eerder bespraken, is Spinoza vanuit zijn hele filosofie niet geneigd tot haat. Daarnaast is Spinoza net zo goed kritisch op het katholicisme en het protestantisme, en eigenlijk elke religie die volgens hem is gebaseerd op bijgeloof en onwaarheden.’

Is elke godsdienst dan verkeerd?
‘Spinoza zag zeker de waarde van godsdienst in als die mensen helpt om deugdzamer te leven. En met deugdzaam leven bedoelt hij dat je mensen rechtvaardig en met naastenliefde behandelt. Volgens Spinoza leidt ware kennis over God, de menselijke natuur en de gemeenschap ertoe dat je mensen rechtvaardig behandelt, omdat je inziet dat dat ook je eigen belang ten goede komt. Maar de meeste mensen zijn geen filosoof en kunnen die ware kennis helemaal niet opdoen. Dan is het prima dat ze worden aangezet tot een deugdzaam leven door de verhalen uit de Bijbel.

Spinoza is er alleen op tegen dat predikers mensen gaan vertellen hoe ze moeten leven. Dat ze zeggen dat je eeuwig gestraft wordt in de hel als je de verkeerde soort vlees eet, de verkeerde kleding draagt of gaat schaatsen op de dag van de sabbat. Of dat God je opdraagt om Palestijnse huizen te vernietigen op de Westelijke Jordaanoever, omdat God je dat land gegeven zou hebben. Dat heeft niets met vroomheid of deugdzaamheid te maken. Het is er juist in strijd mee.’