Op 28 februari 1571 geeft Michel de Montaigne er de brui aan. Hij wordt die dag achtendertig en is ‘sinds lang de slavernij van het hof en openbare ambten beu’. Hij neemt zich heilig voor de rest van zijn leven op zijn kasteel, met zijn neus tussen de boeken, door te brengen.
Helemaal onbegrijpelijk is Montaignes melancholie niet: sinds jaren wordt Frankrijk geteisterd door ‘woelingen’, godsdiensttwisten die op een complete burgeroorlog zijn uitgelopen. Maar in augustus 1572 lijkt er hoop te gloren: de prominente hugenoot Hendrik van Bourbon, heer van Navarra, trouwt met de katholieke Margaretha van Valois, zuster van de Franse koning. Het ontaardt echter in een ‘bloedbruiloft’. In de ‘Bartholomeusnacht’ (24 op 25 augustus), loopt een aanslag op de leiders van de hugenoten volledig uit de hand: in die nacht en de daaropvolgende dagen worden tienduizenden hugenoten vermoord. De bruidegom wordt weliswaar gespaard, maar hij wordt gevangen gehouden en moet zich bekeren. Enkele jaren later ontsnapt hij echter en bekeert hij zich weer tot het protestantisme.
Ondertussen was Montaigne begonnen aan zijn beroemd geworden ‘essays’; hij geldt sindsdien als een van de uitvinders van het privéleven. Het lukt Montaigne echter niet zich aan staatszaken, en dus de burgeroorlog, te onttrekken. Met grote tegenzin verleent hij diplomatieke diensten, aan beide partijen – Montaigne kiest partij tegen de burgeroorlog.
Bijzondere omstandigheid is dat de katholieke Montaigne is bevriend met Navarra. Hendrik komt een paar keer logeren op het kasteel van Montaigne en doet regelmatig een beroep op hem als onderhandelaar. De zeer op zijn rust gestelde Montaigne wil zich slechts inzetten voor het algemeen belang op voorwaarde dat hij trouw kan blijven aan zichzelf. Toch meent hij dat het openbare leven beschermd moet worden tegen al teveel individualisme: iemand moet wel ‘erg zelfingenomen en verwaand’ zijn als hij ‘persoonlijke opvattingen zo hoog aanslaat dat hij om ze ingang te doen vinden, de openbare rust in je land verstoort en staatsgrepen en burgeroorlogen teweegbrengt’ (essay I.23). Vandaar ook Montaignes waardering voor de realist Navarra, die ‘in gevallen waar geen oplossing voor is, zich meteen neerlegt bij de feiten’ (essay III.10).
Als in 1589 de kinderloos gebleven koning Hendrik III vermoord wordt, roept Navarra zich uit tot koning Henri IV, maar wordt als zodanig nauwelijks erkend: een protestant op de Parijse troon gaat te ver. Zijn pogingen de troon met geweld te veroveren verzanden in een hopeloze patstelling. Hij vraagt zijn oude vriend Montaigne hem met raad en daad ter zijde te staan. Montaigne schrijft terug dat hij daarvoor helaas te oud en te ziek is. Maar hij voorziet hem wel van raad: in die gevallen waarin geweld geen soelaas biedt, doen vergevingsgezindheid en generositeit dat meestal wel. Hij wenst de koning toe dat hij eerder geliefd wordt dan gevreesd en hoopt dat zijn overwinning vooral vrede oplevert. Montaigne zal dat geen werkelijkheid zien worden, hij sterft in 1592.
In 1593 legt Navarra zich neer bij de feiten en bekeert zich maar weer, volgens de legende met de woorden: ‘Parijs is wel een mis waard’. In 1598 roept hij het Edict van Nantes uit, om daarmee een einde te maken aan de godsdienstoorlogen: het katholicisme blijft staatsgodsdienst, maar de hugenoten krijgen dezelfde rechten als de katholieken.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
