De Beauvoir maakt invoelbaar hoe kwetsbaar we zijn in het aangezicht van de dood | recensie

Beoordeel een boek nooit op het omslag, zo luidt het cliché. Toch is alleen al het wondermooie omslag van de nieuwe uitgave van Simone de Beauvoirs Een zachte dood (1964) een reden om het in huis te halen. Natuurlijk: Een zachte dood is op zich een magistraal boek dat het midden houdt tussen autobiografische novelle en filosofisch memoir. Zelfs wanneer het omslag zou bestaan uit nat krantenpapier, moet het boek in iedere zichzelf respecterende bibliotheek staan.

Deze heruitgave bevat een inleidend essay van Niña Weijers. Daarin benadrukt de Nederlandse schrijver dat Een zachte dood direct te verbinden is aan De Beauvoirs magnum opus De tweede sekse. Wie het hoofdstuk van De tweede sekse dat gewijd is aan de moeder leest en vervolgens Een zachte dood, of omgekeerd, ziet hoe nauw ze met elkaar verbonden zijn. Maar Een zachte dood is ook aan een ander hoofdthema van De Beauvoir verbonden. Wanneer je vraagt naar de kern van haar denken, komt vanzelf ‘de vrouw’ of ‘het feminisme’ als antwoord tevoorschijn. Maar het andere hoofdthema van haar werk is ouderdom, en persoonlijk vind ik haar in dat opzicht als denker zelfs nog sterker.

Ouderdom is een universeel gegeven. Daarom is het verwonderlijk dat relatief weinig denkers het oud worden tot onderwerp van hun reflecties maakten. Oud worden is een van de normaalste en ingrijpendste existentiële ervaringen, en de dood als uitkomst van dat oud worden is de meest banale existentiële schok die bestaat. De betekenis en impact van ouderdom op de menselijke geest en gevoelens is immens. De Beauvoir is een van de weinige filosofen die daarop zo uitvoerig gereflecteerd heeft.

Haar belangrijkste beschouwend werk hierover is De ouderdom. Maar ook in haar literair werk keert het thema steevast terug, zoals in de drie verhalen van De gebroken vrouw en natuurlijk ook in Een zachte dood. Daarin verhaalt De Beauvoir de relatief plotselinge dood van haar moeder op 78-jarige leeftijd. Ze doet dat met zo’n schijnbare eenvoud en scherpte dat het resultaat het hart beroert en de geest prikkelt. De taal van De Beauvoir is nooit pompeus, maar altijd verfijnd. Haar gedachten zijn nooit moeilijk te volgen, maar ook nooit banaal. Een zachte dood is een boek waarin De Beauvoir de piek van haar schrijverschap bereikt: vorm en inhoud, stijl en onderwerp, klikken perfect in elkaar.

De Beauvoir observeert wat de ouderdom doet met de persoon die aftakelt én met de dierbaren van die persoon. De beschrijvingen van het aftakelende lichaam van haar moeder en de schaamte die De Beauvoir daarbij voelt (daar waar haar moeder haar eigen schaamtegevoelens verloren heeft) zijn memorabel. Indringend pijnlijk en tegelijk prachtig invoelend is de manier waarop de filosoof beschrijft hoe ze, terwijl haar moeder nog leeft, het gevoel heeft te kijken naar een ‘stoffelijk overschot’ dat nog moet sterven, naar een ‘lijk in wording’.

De intense gevoelens en tegenstrijdige gedachten die het sterven van haar moeder oproept, overvallen haar. Om de dood van haar vader had De Beauvoir geen traan gelaten. En het gebrek aan vocht in de ogen was helemaal geen teken van een hardvochtig hart. Maar wanneer haar moeder op sterven ligt, barst De Beauvoir bij Sartre uit in een onbedaarlijk snikken. Ze herkent zichzelf niet in haar eigen verdriet, want de relatie met haar moeder was allerminst ongecompliceerd. Zij, de grote filosoof, die de ratio hoog in het vaandel draagt, weet zich met haar emotie geen raad. Geconfronteerd met de dood van een dierbare stokt de kracht van de rede. Dat ervaart De Beauvoir in het bijzonder wanneer ze geconfronteerd wordt met de vraag: moeten ze aan haar moeder eerlijk bekennen dat ze op sterven ligt, of doen alsof ze na een ‘kleine’ operatie en een herstelperiode weer de oude zal worden? De filosoof, die de waarheid zo genegen is, krijgt deze niet over haar lippen. Soms is een zachte leugen beter dan een staalharde waarheid. Of niet?

‘Het gebeurt een heel enkele keer dat liefde, vriendschap, kameraadschap de eenzaamheid van de dood overwinnen; maar ik was, ondanks de uiterlijke schijn, niet echt bij moeder, zelfs al hield ik haar hand vast: ik bedroog haar. Omdat zij altijd misleid was, verfoeide ik het dat wij haar ook nu op haar sterfbed nog misleidden. Ik maakte mezelf medeplichtig aan het lot dat haar geweld aandeed.’ Hoe hard De Beauvoir ook over zichzelf oordeelt, er zit juist ook veel liefde in haar worsteling. Een zachte dood is een magnifiek literair eerbetoon aan de zuiverheid en de gebrekkigheid van onze emoties en relaties; een ode aan de ambivalentie van onze menselijkheid in het aanschijn van de dood.

Een zachte dood
Simone de Beauvoir
vert. Greetje van den Bergh
Athenaeum
144 blz.
€ 19,99