Scheiding politiek en moraal

Geen politicus wil bekend staan als machiavellistisch. Dit wordt geassocieerd met harteloos cynisme en machtsspelletjes. Toch is de tegenovergestelde houding van nobel idealisme minder goed dan we doorgaans veronderstellen: goede bedoelingen leiden vaak tot minder goede resultaten. Wie zich laat leiden door een verheven moraal, vergeet vaak om goed te kijken naar de complexe werkelijkheid. Een remedie hiertegen biedt de Florentijnse denker Niccolò Machiavelli, die pleit voor de ontkoppeling van politiek en moraal.

Zijn filosofie
Voor Machiavelli gaat politiek primair over het vergaren, bestendigen en vergroten van macht. In De heerser (1532) biedt hij machthebbers een brede waaier met technieken waarmee ze dit kunnen bewerkstelligen. Deze nuchtere benadering staat op gespannen voet met de visie dat politiek een instrument is om grote idealen te verwezenlijken. Machiavelli is voor een amorele benadering van het metier: de beoordeling van het beleid hangt niet af van de motieven die er achter schuil gaan. Veel belangrijker is de vraag of het effectief is.

Historische achtergrond
Als secretaris van de Tweede Kanselarij van de Florentijnse Republiek maakte Machiavelli van nabij mee hoe het spel van de macht werkte. Zijn conclusie: heiligen die zich lieten leiden door christelijke normen hadden in de politiek niets te zoeken. Met deze insteek was het wachten op de kritiek dat Machiavelli immoreel gedrag zou aanmoedigen. In werkelijkheid was hij een pleitbezorger van Realpoltik.

Het probleem
Moralisme in de politiek brengt vaak het tegengestelde voort van wat het beoogt. Tegenwoordig wordt dit vooral zichtbaar in de ontwikkelingshulp en tijdens humanitaire interventies. Daarmee moet de ergste nood in conflictgebieden gelenigd worden, maar wat als zulk beleid de duur van conflicten verlengd, zoals vaak het geval is? Bijvoorbeeld omdat politici zich meer bezighouden met de goede zaak dan met haalbaarheid.

De oplossing
Machiavelli maakt inzichtelijk wat hier misgaat. Zodra moraal en politiek op elkaar betrokken worden, gaan ze zich tot elkaar verhouden als een doel tot een middel. Het gevolg: een hiërarchie waarin het eerste domein het tweede rechtvaardigt. Door een fixatie op verheven doeleinden raakt de vraag naar de effectiviteit van het beleid ondergesneeuwd, met alle gevolgen van dien. De grote waarde van Machiavelli is dat hij zich niet richt op de wenselijkheid van mooie vergezichten, maar op de haalbaarheid ervan. Ook nu nog is hij de meester van de realiteitszin.