‘Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt …’. Dat argument wordt tegenwoordig in bijna elke discussie gebruikt. Volkomen ten onrechte, vindt schrijver en microbioloog Rosanne Hertzberger (1984). Want onze standpunten gaan vaak niet over ‘waar’, maar over ‘goed’.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Wat kan ik weten?
‘Wetenschap heeft geleid tot baanbrekende kennis over onszelf, onze omgeving, onze planeet en ons universum. Maar we moeten niet denken dat wetenschap altijd tot betrouwbare kennis leidt. Wetenschap is heerlijk kneedbaar en kun je alles laten zeggen wat je wilt. En dat gebeurt ook. Neem bijvoorbeeld mindfulness. Veel mensen zijn ervan overtuigd dat meditatie en andere aandachtoefeningen ervoor zorgen dat ze gelukkiger, creatiever en productiever worden. Niet zo verwonderlijk, want er zijn talloze publicaties die dat beweren. Maar het gros daarvan is onbetrouwbaar. Er is helemaal geen overtuigend bewijs dat mindfulness voor een gemiddelde, gezonde burger positieve effecten oplevert. In 2017 publiceerden vijftien onderzoekers een lange lijst met tekortkomingen in het huidige mindfulnessonderzoek. Zo is er te weinig aandacht voor de negatieve effecten van mindfulness. Ook hanteert niet iedereen dezelfde definitie, en meet iedereen aandacht, concentratie of geheugen op een andere manier. Bovendien zijn er ontzettend weinig goed gecontroleerde studies. Elke mindfulnesswetenschapper die ik googelde, bleek zelf te mediteren. De meesten raakten al verslingerd aan meditatie voordat ze besloten de voordelen ervan voor lichaam en geest aan wetenschappelijk onderzoek te onderwerpen. Dat is gevaarlijk: als jij al volledig overtuigd bent van de positieve effecten van mindfulness, wordt je onderzoek ernaar al snel onbetrouwbaar. Vergelijk het met de evangelische kerk die gebedsgenezing gaat onderzoeken.’
Wat moet ik doen?
‘Minder vertrouwen hebben in de wetenschap. We moeten inzien dat het wetenschappelijk bedrijf in crisis is. Er komen steeds meer papers aan het licht waarvan de conclusies, na het herhalen van de experimenten, niet standhouden. Dat is niet alleen zo bij mindfulness, maar bij tal van onderzoeken. Zo bleken bij een grote replicatiepoging van dertien prestigieuze studies naar kanker de resultaten van vijf daarvan volstrekt anders of niet te interpreteren. Daar heeft de wetenschappelijke methode simpelweg gefaald. Om die methode in ere te herstellen moet er veel meer transparantie komen. Talloze resultaten worden nu niet gepubliceerd; wetenschappers houden hun kaarten angstvallig tegen de borst. Terwijl ze juist meer met elkaar moeten samenwerken.’
Wat mag ik hopen?
‘Ik hoop dat mensen ophouden steeds meer op te hangen aan de wetenschap. Vroeger bepaalde de kerk wat waar, goed of verstandig is. Voor een groeiende groep mensen is dat tegenwoordig de wetenschap. Mensen leven hun leven evidence-based: als iets wetenschappelijk bewezen is, vinden ze het goed. Maar er zijn ook andere bronnen van kennis, zoals ervaring. Iets hoeft niet altijd bewezen te zijn. Je kunt bijvoorbeeld ook simpelweg merken welk eten goed werkt voor jouw kinderen, of dat ze relaxter aan tafel zitten als je ze even buiten hebt laten spelen. Je hoeft dan echt niet met onderzoeken te zwaaien om die keuzes te verdedigen. Daarnaast hoeft ook niet alles te draaien om kennis. De meeste dingen die wij doen, gaan helemaal niet over wat waar is, maar over wat wij goed en nastrevenswaard vinden. Alleen wijzen we daarbij niet op onze normen en waarden – waar het eigenlijk over gaat – maar op wetenschappelijk onderzoek. Zo zeggen anti-vaxxers dat ze hun kinderen niet vaccineren omdat zogenaamd bewezen zou zijn dat kinderen er autisme van krijgen. Maar wat ze volgens mij eigenlijk bedoelen: je mag het leven niet manipuleren, dus je mag je kinderen niet beschermen tegen ziektes.’
Wat is de mens?
‘De moderne mens ziet zich als de ultieme homo sapiens. Hij lijkt ervan overtuigd dat hij de eerste is die – dankzij de wetenschap – rationeel en helder de waarheid kent. Onze arrogantie is vaak echt niet te stuiten. Terwijl we in werkelijkheid nog steeds last hebben van dezelfde vertroebelingen van de geest waaraan ook onze voorvaderen leden. De mens is nog altijd een irrationeel kuddedier. Wetenschap blijft mensenwerk, en heeft daarom last van die menselijke trekjes. Een wetenschapper is een vat vol overtuigingen – over individualiteit, over religie, over het Westen versus de rest van de wereld, over van alles. Het is tijd dat we dat inzien. Wetenschappers zouden zichzelf voor elk onderzoek moeten afvragen: wat hoop ik dat hieruit komt? En waarom hoop ik dat? Die zelfkennis kan ervoor zorgen dat wetenschap zich beperkt tot de feiten, en niet gebruikt wordt om een verhaaltje te onderstutten dat jij jezelf graag vertelt.’
