‘Polarisatie is de McDonald’s van het publieke debat’

Polarisatie heeft het publieke debat de laatste jaren stevig in de greep. En niet zelden wordt de zorg uitgesproken dat de verharding van de standpunten, vooral op de sociale media, zorgt voor maatschappelijke tweedeling en politiek extremisme. Onderwerpen als het klimaat, coronamaatregelen of gender leiden geregeld tot verhitte discussies. Waar komt deze felheid vandaan? En moeten we ons er zorgen om maken? Tijdens de openbare studiedag ‘Polarisering in de samenleving’ van de vrijmetselaarsstichting Ritus en Tempelbouw gaan schrijver Arnon Grunberg en psychiater Damiaan Denys over deze vragen in gesprek. Voor Filosofie Magazine delen ze vast hun inzichten.

Volgens Denys ‘neigt men in een wereld van overvloedige informatie naar zwart-witdenken, omdat een genuanceerd begrip mentale inspanning vergt. Onze geglobaliseerde wereld is ongelofelijk complex en veel mensen kunnen die inspanning niet opbrengen. Het grootste succes van polarisatie is het gemak, de eenvoud. Polarisatie geeft ons de illusie dat we toch grip op die wereld hebben.’ En de algoritmes van de sociale media jagen deze neiging aan. ‘Ze leiden tot een blikvernauwing waardoor polarisatie versterkt wordt. Zo ontstaat een vicieuze cirkel die weinig ruimte laat voor alternatieve inzichten.’ Een zorgwekkend en pijnlijk gegeven, volgens Denys.

Grunberg brengt de polariserende ontwikkelingen in verband met de eenzaamheid van het moderne individu. ‘Het maatschappelijk debat is vooral een poging het tribalisme nieuw leven in te blazen om zo de eigen eenzaamheid te bestrijden’. Grunberg suggereert dat het herkennen van eenzaamheid essentieel is om in relatieve vrede met onszelf en anderen te leven. Hij voegt eraan toe: ‘In een open liberale samenleving moet ook de als onwenselijk geachte mening bescherming genieten.’

Zo bezien is polarisatie niet per se problematisch, aldus Grunberg. ‘Polarisatie hoeft geen probleem te zijn zolang het geen burgeroorlog wordt. Democratie, zeker een parlementaire democratie is het bevriezen of masseren van conflicten, waardoor het conflict de gedaante aanneemt van het compromis. Maar democratie is ook theater. Velen vinden dat de kwaliteit van het theater is afgenomen, en daarin hebben ze allicht gelijk.’ Een democratie is natuurlijk wel gebonden aan spelregels, benadrukt Grunberg: ‘Een democratische samenleving vereist dat er een meerderheid is die de basisregels van die samenleving onderschrijft, dat wil zeggen dat men de vrijheid die men voor zichzelf opeist ook anderen toekent. Als de minderheden die de open liberale samenleving onderuit willen halen te groot worden, naderen we een gevaarlijk gebied. Vandaar dat er ook in Nederland wordt gesproken over de vraag wanneer een politieke partij verboden kan worden.’

Even tussendoor… Meer lezen over politieke filosofie? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Volgens Denys is het probleem structureler. ‘Polarisatie kan gezien worden als de McDonald’s van het publieke debat – simpel, herkenbaar, altijd beschikbaar, je stapt er makkelijk binnen. Maar in werkelijkheid bestaat die polarisatie niet. De werkelijkheid is complex en meerdimensionaal. Alles is veranderlijk en vergankelijk. Polarisatie is een ideologisch construct van een mens die zich voelt tekortschieten tegenover de meerdimensionale werkelijkheid. Daarom denk ik dat het ten koste van alles bestreden moet worden.’

Hoe kunnen we polarisatie dan aanpakken? Denys gelooft dat daar veel veranderingen voor nodig zijn. ‘Het raakt aan alles, maatschappelijke structuren, consumptie, de manier waarop de media werken. Er zijn ook gedragsveranderingen nodig – afstappen van individualisme, bereidheid om te leren niet vanuit onszelf denken. Dat vergt natuurlijk veel.’

Grunberg relativeert. ‘Niet elke bijdrage aan het debat verdient het serieus te worden genomen. Het vriendelijk negeren, ofwel het laissez-faire, is een onderschatte deugd.’ Denys is het daarmee eens. ‘Al vraag ik me af of die attitude wel een kans krijgt. Ik denk dat de samenleving grimmig is geworden door de cancelcultuur. Er worden zo veel klachten ingediend, overal moeten er vertrouwenspersonen zijn, iedereen voelt zich nagejaagd in wat ze zeggen en denken. Als tegenwicht is daar een ander, meer democratisch soort denken voor nodig, dat noodzakelijk is om je veilig te voelen en naar de ander te kunnen luisteren. De vraag is: is dat nog haalbaar?’

Is er iemand die dit democratisch denken belichaamt, iemand die, zoals Grunberg in zijn 4 mei-lezing stelt, ‘de verantwoordelijkheid neemt om het woord géén gif te laten zijn’? Grunberg: ‘Ik geloof dat Angela Merkel, ondanks haar opportunisme, zonder welke je geen politiek kunt bedrijven, haar rol als staatsvrouw goed heeft gespeeld. Ze heeft de CDU naar het midden geduwd en heeft er mede voor gezorgd dat het politieke midden in Duitsland langere tijd stand heeft gehouden dan in veel andere Europese landen. Anders dan veel bezorgde burgers ter rechter- en ter linkerzijde van het politieke spectrum denk ik dat de uitholling van het midden weinig tot niets goeds teweeg zal brengen. Niet voor de liberale democratie en niet voor de progressieve burgers, hooguit voor hen die het fascisme-light (of niet zo light) een goed hart toedragen.’