De Capitoolbestorming in de Verenigde Staten en de bezetting van het parlement in Brazilië tonen dat democratieën vaak kampen met bedreigingen van binnenuit. Ook in Nederland is er veel discussie over hoe we de democratie hiertegen kunnen beschermen, zeker sinds verschillende politici van Forum voor Democratie (FVD) antidemocratische uitlatingen deden. Zo riep Gideon van Meijeren in het najaar van 2022 op tot een bestorming van het parlement. Een jaar eerder uitte FVD-Kamerlid Pepijn van Houwelingen het dreigement tegen zijn D66-collega Sjoerd Sjoerdsma dat die zich voor een tribunaal moet verantwoorden.
Minister van binnenlandse zaken Hanke Bruins Slot (CDA) diende om die reden eind december 2022 een wetsvoorstel in om partijen die de democratie ondermijnen makkelijker te kunnen verbieden. Als de wet doorgang vindt, mag een rechter straks een politieke partij verbieden ‘indien de partij door haar doelstelling of werkzaamheden een daadwerkelijke en ernstige bedreiging vormt voor een of meer grondbeginselen van de democratische rechtsstaat’. Politiek filosoof Ivana Ivkovic denkt dat het goed is als deze wet er komt, maar vindt de timing wel wat ongelukkig.
Gaat het verbieden van een politieke partij niet tegen het idee van een democratie in?
‘Niet als je zo’n partijverbod zorgvuldig en als uiterste redmiddel opstelt. Politiek filosofen zijn al eeuwenlang in debat hoe je een democratie moet beschermen tegen antidemocratische krachten. De principiële vraag of een partij verbieden daarvoor gelegitimeerd is, hebben we in Nederland al lang beantwoord met de wet die het mogelijk maakt om organisaties te verbieden die in strijd zijn met onze openbare orde. De rechter verbood in 1998 de rechtsextremistische politieke partij CP’86 omdat die aanzette tot haat en discriminatie van mensen met een migratieachtergrond.
De vraag is nu of we politieke partijen anders moeten benaderen dan andere organisaties. Politieke partijen zijn de dragers van de democratie; een verbod is een stuk ingrijpender dan bij een motorclub. Die maatregel moet je daarom niet te licht nemen. Soms accepteren we van partijen standpunten die we van andere organisaties niet zouden dulden. Zo is er al jaren discussie over het ‘vrouwenstandpunt’ van SGP, maar als een bedrijf als regel zou hanteren dat een vrouw nooit directeur kan worden, zou dat onmiddellijk worden teruggefloten.’
Wat verandert er als het wetsvoorstel wordt aangenomen?
‘In de oude wettekst kon je als partij grof gezegd worden verboden als je je schuldig maakt aan opruiing of aanzet tot haat. Nu ligt er een voorstel voor een wet die een verbod mogelijk maakt als je de legitimiteit van de rechtsstaat of ons meerpartijenstelsel ondergraaft. Dat is ook de kritiek op de uitspraken van Gideon van Meijeren: die zinspeelde op de omverwerping van de democratisch gekozen regering.’
Is dit een goed moment voor zo’n wetsaanpassing?
‘Het is ongelukkig dat de discussie zich nu vooral toespitst op één partij, Forum voor Democratie, want dit onderwerp verdient een bredere beschouwing. Bovendien ontstaat nu de neiging om shortcuts te nemen. D66 wilde onlangs een reeds bestaande wet, waarmee verenigingen kunnen worden verboden, uitbreiden naar politieke partijen. Terwijl juist politieke partijen van dat wetsartikel uitgezonderd zijn, omdat we daarmee erkennen dat zij iets anders zijn dan gewone verenigingen. Dat voorstel is terecht afgewezen, je raakt ermee aan rechtsstatelijke fundamenten. Je wilt niet dat het middel erger is dan het doel.’
Geef je een anti-establishmentpartij als de FVD niet de wind in de zeilen door die te verbieden?
‘Als je dit nu uitspeelt om de FVD te verbieden, geef je de partij een cadeau dat je niet wilt geven. Maar eigenlijk vind ik deze vraag verkeerd – deze kwestie gaat om principiële grenzen, niet om opportunisme. Het debat over wat de democratische spelregels zijn moet breder blijven dan één partij.
Even tussendoor… Meer lezen over politieke filosofie? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Ik wil graag weten waarom bepaalde onderwerpen tot meer consternatie leiden dan andere. Het onderwerp van het partijverbod kwam weer op tafel toen minister Hugo de Jonge rondom de verkiezingen van maart 2021 zei dat hij geen wappies in de Kamer wil. Maar daarvoor kwam de jongerenbeweging van Forum al in opspraak vanwege antisemitische appjes en hoe de partijleiding daartegen optrad. Blijkbaar vonden we de uitspraken rondom corona zorgelijker dan extreemrechtse uitingen. Ik vraag me af waarom.’
Wat is een goed moment om een partij te verbieden? Bij de oprichting, als die in het parlement komt of als de partij gaat regeren?
‘In Nederland wordt dit bepaald door het Openbaar Ministerie. Dat besluit om een partij te vervolgen als de feiten daartoe aanleiding geven. De rechter doet vervolgens uitspraak over een partijverbod.’
Het wetsvoorstel bevat naast de uitbreiding van het partijverbod ook maatregelen waardoor partijen meer openheid moeten geven over hun financiën en hoe ze adverteren. Wat is uw kijk hierop?
‘Dat partijen transparant moeten zijn over hun financiën is misschien nog wel belangrijker dan het partijverbod. Als er partijen zijn die buitenlandse geldschieters hebben, wil je dat inzichtelijk maken. Anders kunnen buitenlandse machten een onwenselijke invloed hebben op politieke standpunten of zelfs op onze verkiezingen. Politieke partijen moeten straks ook openheid geven over het microtargeten van bepaalde groepen met advertenties op sociale media. Dat was twintig jaar geleden nog niet aan de orde, maar wel een ontwikkeling die de democratie mogelijk in gevaar brengt.’
