In de cancelcultuur speelt men de bal doorgaans op de man. Onbetamelijk gedrag voedt de roep om het werk van menig artiest in de ban te doen. Maar kan een immoreel karakter ook eigen zijn aan artistieke creaties zélf – een boek, film, beeld of schilderij? Die vraag stelt de Vlaamse filosoof Leen Verheyen in het boekje Foute kunst. Denk aan controversiële kunstwerken, zoals de handtas die de Nederlandse kunstenares Tinkebell maakte van haar geëuthanaseerde kat. Of neem een klassiek voorbeeld: Vladimir Nabokovs roman Lolita, waarin verteller Humbert Humbert een relatie aanknoopt met het 12-jarige meisje Lolita.
Nabokovs boek is prachtig geschreven, maar het verhaal gaat de grenzen van de seksuele moraal duidelijk te buiten, wat een literair oordeel compliceert. ‘Pedofilie is geen onderwerp dat met poëzie zou moeten worden gelinkt,’ schreef een criticus. Anderzijds hoef je in Lolita geen verheerlijking te lezen van seks met minderjarigen; integendeel, je kunt het ook juist opvatten als een aanklacht, met scherp oog voor de uitwassen van menselijk gedrag. Bovendien kun je je afvragen of een boek zich überhaupt iets moet aantrekken van de gangbare moraal. Kan een kunstwerk immoreel zijn?
Dit artikel is exclusief voor abonnees
NEE
Verheyen plaatst twee stellingnamen tegenover elkaar. Aan de ene kant staat de ‘formalist’, die denkt dat de waarde van kunst losstaat van de sociale moraal. Het principe waar de formalist op teruggrijpt is de autonomie van kunst: een kunstwerk heeft waarde op zichzelf, en een esthetisch oordeel staat los van andere oordelen. Neem Lolita: je zou je bewondering voor dit boek niet onder stoelen of banken hoeven te steken, want wat er in het verhaal gebeurt is fictie, en in het literaire domein gaan de regels van de sociale moraal niet op. Dat domein moet naar eigen standaarden worden beoordeeld, zonder inmenging van de moraal.
De literaire zone: Lolita
Het idee van autonome kunst is van betrekkelijk recente datum. Eeuwenlang waren kunstenaars bovenal ambachtslieden, die werk verrichtten in opdracht van kerk en staat. Pas vanaf de Renaissance begonnen kunstenaars vanuit hun eigen visie werk te creëren. Daarmee veranderde het denken over kunst: die verdiende een eigen plek, bijvoorbeeld in musea. Nog later raakte het idee van l’art pour l’art in zwang: kunst die slechts omwille van zichzelf bestaat, en haar eigen esthetische regels kent.
Tegen die achtergrond neemt de formalist stelling: we moeten de schoonheid van kunst puur op basis van de vorm beoordelen. Of een werk moreel problematisch is doet niet ter zake; dat valt buiten het esthetische oordeel. Goede kunst mag best morele grenzen opzoeken en die zelfs overschrijden. Zolang de implicaties daarvan beperkt blijven tot het artistieke domein, is dat geen morele aangelegenheid. Volgens formalisten ligt de waarde van kunstwerken puur in hun esthetische merites. De moraal heeft daar geen greep op.
JA
Tegenover de stellingname van de formalist staat die van de ‘gematigde moralist’ of ‘ethicist’. Volgens de ethicist is het betoog van de formalist naïef: je kúnt esthetiek en moraal niet van elkaar scheiden. Sterker nog, vaak zijn morele oordelen noodzakelijk om een werk echt te begrijpen en op waarde te schatten. De kernvraag, volgens de ethicist, is de volgende: wat is de houding, of de artistieke visie, die uit een kunstwerk spreekt? Als die visie moreel verwerpelijk is, dan ondermijnt die ook de esthetische kwaliteit van het kunstwerk: moreel en esthetisch falen gaan hand in hand.
Kunst mag grenzen overschrijden
De kijk van ethicisten is echter genuanceerd. Neem nog eens Lolita. Humbert Humbert mag dan een charismatische verteller zijn, maar zijn daden spreken voor zich. Hij trouwt nota bene met zijn hospita, omdat hij zijn zinnen op haar jonge dochter heeft gezet. Maar maakt dat Lolita tot een verwerpelijk boek? Volgens de ethicist is dat te kort door de bocht. Het gaat niet alleen om de daden van de hoofdpersoon, maar om de visie die uit het verhaal spreekt. Die visie heeft betrekking op het werk als geheel, niet op het gedrag van een enkel figuur.
Om een gewogen oordeel te vellen moeten we langer stilstaan bij de ethische betekenis van een werk. Zo zou je kunnen betogen dat Lolita een literair meesterwerk is, juist omdat het boek inzichtelijk maakt dat sympathieke mannen er niettemin een buitenissige moraal op kunnen nahouden, en omdat het illustreert met welk gemak een retorisch begaafde verteller de lezer voor zich weet te winnen, zijn daden niettegenstaande. Maar een kunstwerk kan de plank ook misslaan: soms ontbreekt de fijngevoeligheid en overheerst de gruwel. Een ongepast kunstwerk verdient niet alleen artistieke, maar ook morele kritiek.
