Zijn er wetenschappelijke waarden? De vraag is van belang in tijden waarin we vol verwachting luisteren naar wetenschappers. We verwachten dat ze ons de waarheid vertellen over dreigingen en over de mogelijkheden deze te pareren. Toch is het antwoord op de vraag niet zo simpel. Een oude doctrine fluistert ons immers in dat wetenschappen waardenvrij moeten zijn.
Betekent dit dat ze objectief zouden moeten zijn? Jazeker. Objectiviteit is dus voor een goede wetenschapper de belangrijkste waarde. Hij is bereid er andere, meer ‘menselijke’ waarden voor in te leveren. Als de wetenschapper bijvoorbeeld objectief vaststelt dat een virus het grootste deel van de bevolking lijkt te besmetten, dan mag hij of zij zich bij deze vaststelling niet laten leiden door politieke of religieuze idealen of voorkeuren. Precies hierom begrijpen sommigen niet waarom een vakgebied als de economie wetenschappelijk is. Of je als econoom voor of tegen marktwerking bent, hangt af van je politieke voorkeuren. Of je als bioloog voor of tegen Darwin bent, hangt daar niet van af. Daarom krijgen economen hun Nobelprijs niet uitgereikt door het Nobelprijs-comité, maar door de Zweedse staatsbank.
Wetenschap moet objectiviteit kiezen boven menselijkheid
Maar staat de waarde van objectiviteit helemaal op zichzelf? Nee, ze sleept een hele verzameling andere waarden met zich mee: toegankelijkheid, transparantie, eenvoud, empirische adequaatheid, precisie enzovoort. Deze zogeheten epistemische waarden moeten strikt onderscheiden worden van niet-epistemische waarden, zoals kuisheid, bescheidenheid of vroomheid. Het verschil is dat men van de eerste wel en van de laatste niet verwacht dat ze bevorderend zijn voor ons speuren naar de waarheid. Niet-epistemische waarden leiden vaak tot vormen van wensdenken die we van wetenschappers niet verwachten. Als de dingen rondom het virus er somber voor staan, dan is het niet de taak van de viroloog ons een zonnige blik op de toekomst te bieden. Objectiviteit is niet hetzelfde als optimisme en wetenschappers hebben daarom niet de plicht optimistisch te zijn.
Wat wij verwachten van wetenschappers dat ze ons zo goed mogelijk informeren over de stand van zaken in de wereld. Als de zaken niet helemaal zeker zijn, moeten ze dat ook zeggen. Wat we helemaal niet van hen verwachten, is dat ze ons vertellen wat we belangrijk moeten vinden of niet. Dat is een taak die we aan onszelf of aan de politiek willen overlaten. En daarbij spelen niet-epistemische waarden een grote rol. Zo simpel is het.
Of toch niet? Het ideaal van waardenvrijheid in de zin van objectiviteit is amper vol te houden voor huidige wetenschappers. Ze interveniëren steeds vaker op niet-epistemische wijze in de discussies. Het bewijst dat wetenschap mensenwerk is.
