Wetenschap toetst met experimenten de feiten, filosofie toetst met experimenten het denken.
Stel je voor!
Maakt het uit wat je voelt als niemand er iets van merkt? We zijn geneigd vooral waarde te hechten aan gedrag dat zichtbaar is voor de buitenwereld. Onterecht, vindt de Brits-Ierse filosoof en schrijver Iris Murdoch (1919-1999). Gevoelens geven betekenis aan de wereld, zelfs als je ze voor iedereen verborgen houdt: ‘Het is niet stil en duister daar binnen.’ Om dat te illustreren ontwierp Murdoch in haar boek De soevereiniteit van het goede (1970) een beroemd geworden gedachte-experiment, over schoonmoeder M. en schoondochter D.
M. voelt lange tijd een zekere aversie jegens haar schoondochter. Ze vindt haar ‘onvoldoende verfijnd, vulgair, onbeleefd en een beetje kinderachtig’. Ze kan het idee dat haar zoon onder zijn stand is getrouwd maar niet van zich afschudden. Maar daar laat ze nooit iets van blijken: als D. op bezoek komt, is haar schoonmoeder het toonbeeld van vriendelijkheid. Op een dag houdt M. haar mening nog eens kritisch tegen het licht: is ze niet bevooroordeeld? Langzaam maar zeker veranderen haar gevoelens over D. Haar schoondochter is niet vulgair, maar verfrissend en eenvoudig, niet onbeleefd maar spontaan, niet kinderachtig maar jeugdig. Ondertussen gedraagt M. zich net zo vriendelijk als eerst.
Met dit experiment wil Murdoch laten zien dat niet alleen ons gedrag of onze keuzes, maar ook onze gevoelens een morele betekenis kunnen hebben. Ons innerlijke leven kan ons bekrompen maken of juist bevrijden. Dat is de verandering die de schoonmoeder doormaakt: ze onderdrukt haar afkeer en voelt zich daarna vrij om met liefde naar haar schoondochter te kijken. In die liefdevolle gevoelens schuilt haar morele ontwikkeling, volgens Murdoch. Moreel handelen is dus niet hetzelfde als in vrijheid handelen. Wat de schoonmoeder een vrij mens maakt is niet haar gedrag, maar de visie die achter dat gedrag schuilgaat. ‘Wat bevrijdend werkt, is een juist inzicht.’
Echt?!
Maar als een opvatting of oordeel van buiten helemaal niet te zien is, hoe kan het dan toch op onze wereld enige invloed uitoefenen? Wat heb je eraan als iemand van je houdt zonder dat je er iets van merkt? Of sterker: wat heb je aan de liefde die iemand voor je voelt als deze geliefde je ondertussen pijn doet? Murdochs gedachte-experiment is een antwoord op de wetenschappelijk georiënteerde behavioristen uit haar tijd, die stellen dat we betekenis uitsluitend kunnen afleiden uit wat we kunnen observeren. Daarmee zien behavioristen de ervaring geheel over het hoofd. Alsof de wereld dezelfde is als iedereen een ander innerlijk leven zou hebben.
