Kun je denken dat je denkt zonder dat je denkt? Filosofie is moeilijker als je denkt in paradoxen. Door Barteld Kooi.
Waarom zou je je tijd verspillen door de natuur in te gaan? De natuur is saai. Bomen, gras, lucht, hier en daar een vogel of een klein beestje. De natuur is eigenlijk altijd ongeveer hetzelfde. Deze gedachte sluit aan bij het uniformiteitsprincipe van de Schotse filosoof David Hume (1711-1776). De natuur is uniform: als je een stukje van de natuur hebt gezien, kun je ervan uitgaan dat de rest van de natuur net zo is. Daardoor kunnen we op basis van een beperkt aantal waarnemingen algemene conclusies trekken over de natuur en natuurwetten opstellen. Ook al hebben we lang niet alle smaragden ter wereld gezien, we kunnen toch concluderen dat ze allemaal groen zijn. We hebben immers alleen maar groene smaragden gezien. De natuur is saai en voorspelbaar.
Dit uitgangspunt staat centraal in de zogenoemde grue-paradox van de Amerikaanse filosoof Nelson Goodman (1906-1998). Stel je voor dat de kleur ‘glauw’ bestaat. Een object is glauw (Nederlands voor grue) als we het ofwel voor 1 januari 2025 hebben waargenomen en groen is ofwel als het niet wordt waargenomen en blauw is. Ook bestaat er de kleur ‘broen’ (Nederlands voor bleen). Een object is broen als we het ofwel voor 1 januari 2025 hebben gezien en het blauw is ofwel als we het niet voor die tijd hebben gezien en groen is. Nogal rare kleuren dus, die afhangen van wanneer je een object ziet. Nu is de vraag: zijn smaragden groen of glauw? We zouden willen zeggen dat het duidelijk is dat alle smaragden groen zijn, maar alle observaties tot nu toe laten eigenlijk net zo goed zien dat alle smaragden glauw zijn. Toch kan een ongeziene smaragd niet groen en glauw tegelijk zijn. Wat nu?
Op basis van Humes denken zou je nu moeten uitleggen dat zijn uniformiteitsÂprincipe het bestaan van de kleuren glauw en broen verwerpt. Maar hoe rechtvaardig je dit? Je kunt namelijk alleen maar een beroep doen op je observaties. Tot nu toe heb je kunnen vaststellen dat de natuur uniform is en op basis daarvan kun je zeggen dat dat in de toekomst ook zo zal zijn. Maar waarom? Omdat de natuur uniform is. Maar dat is een cirkelredenering. En daaraan lijken we niet te kunnen ontsnappen.
Sterker nog, we hebben zelfs redenen om aan te nemen dat de natuur niet altijd hetzelfde is. Grote veranderingen ontsnappen vaak aan onze waarneming; klimaatverandering of evolutie kun je niet zien. Je leeft te kort om er echt getuige van te zijn. Op basis van wat we tot nu toe van de natuur gezien hebben, moeten we daarom maar concluderen dat de natuur onvoorspelbaar is, en dus helemaal niet saai.
