Kun je denken dat je denkt zonder dat je denkt? Filosofie is moeilijker als je denkt in paradoxen. Door Barteld Kooi.
Toen ik het nummer Always Ascending van Franz Ferdinand voor het eerst beluisterde, had ik een vreemde ervaring. Het nummer duurt meer dan vijf minuten en op de achtergrond hoor je een klank die de hele tijd hoger wordt. Op een gegeven moment realiseer je je dat het onmogelijk is dat die klank alleen maar stijgt. Na de ruim vijf minuten zou op een gegeven moment de klank toch echt te hoog moeten zijn om te kunnen horen. Dus je weet dat je oren je bedriegen: je hoort het onmogelijke. Het is een illusie die in de jaren zestig ontdekt werd door Roger Shepard, en die in allerlei muziek is terug te vinden, van Bach tot de Beatles.
We kunnen een rationalistische wending nemen en het empirisme verwerpen: onze zintuigen blijken voor de zoveelste keer niet te vertrouwen. Maar Shepard was vooral geïnteresseerd in hoe de waarneming nu eigenlijk werkt. Want als je begrijpt hoe de waarneming om de tuin geleid kan worden, begrijp je ook wanneer je wel en wanneer je niet kunt vertrouwen op je waarneming. Dat perspectief levert veel meer op.
Bij onze waarneming van deze toonladder spelen drie dingen een rol. Ten eerste nemen we kleine verschillen wel waar, maar als die verschillen klein genoeg zijn, dan nemen we geen verschillende dingen waar. We zien maar één ding veranderen. Net als wanneer een plankje van het schip van Theseus wordt vervangen: dan zien we een verandering in hetzelfde schip, en niet opeens een ander schip. Als we in een lied na elkaar afzonderlijke noten horen die in sequentie steeds hoger zijn, horen we geen afzonderlijke noten maar één melodie of één stijgende klank, alsof we dezelfde stem horen. Bij grotere verschillen nemen we de opeenvolging van noten wel waar als verschillende melodieën of klanken. We menen dan wel verschillende stemmen te horen. De crux is echter dat we echt heel kleine geleidelijke veranderingen helemaal niet opmerken. Een zandkorrel meer of minder op een hoop merken we niet op. Dus als een klank heel langzaam steeds zachter wordt, merken we dat ook niet.
De illusie van dezelfde toon die steeds hoger klinkt kan verklaard worden door deze waarnemingsverschillen. In het nummer van Franz Ferdinand klinken verschillende toonladders tegelijkertijd. Zonder dat we ze onderscheiden horen we eigenlijk meer stemmen. We merken niet dat één zo’n stem heel zachtjes en laag verschijnt en dan langzaam harder en hoger wordt om ten slotte zachter te worden en te verdwijnen. En zo hoor je alleen maar een stijgende klank. Je gelooft je oren niet!
