Kun je denken dat je denkt, zonder dat je denkt? Filosofie is moeilijker als je denkt in paradoxen. Door Barteld Kooi.
De wereld is anders dan hij lijkt. Je ziet nu bijvoorbeeld niks tussen je oog en deze tekst, maar volgens de natuurkunde zitten er gigantisch veel onzichtbare moleculen tussen. Hoe kunnen we de wereld kennen als we onze zintuigen niet kunnen vertrouwen? Het antwoord ligt voor de hand: we moeten ons niet baseren op waarnemingen, maar op de logica.
Dit lijkt ongeveer de gedachtegang van Parmenides van Elea (ca. 500 v.Chr.). Zijn uitgangspunt is: over dingen die niet bestaan kun je niet denken, want ze bestaan niet. Daardoor komt hij tot de conclusie dat er eigenlijk maar één ding is. Als er meerdere dingen zouden zijn, dan zou er tussen twee dingen niets moeten zitten, maar niets bestaat niet. En dus zijn er niet meerdere dingen. Ook verandering en beweging zijn maar schijn. De wereld is één onveranderlijk onbeweeglijk ding: het Ene.
Het wereldbeeld waar je zo op uitkomt druist in tegen onze intuïtie. Als we naar de wereld kijken zien we immers een heleboel dingen, die ook nog eens bewegen en veranderen. De ideeën van Parmenides lijken nogal belachelijk, maar zijn leerling Zeno wilde laten zien dat het idee dat er meer dingen zijn die veranderen en bewegen net zo belachelijk is, zo niet nog belachelijker. Zijn bekendste argument, de paradox van Achilles en de schildpad, laat zien dat beweging echt onmogelijk is.
Stel je voor dat er een race is tussen Achilles en een schildpad. De schildpad krijgt een voorsprong, want Achilles gaat natuurlijk veel sneller. De race begint en Achilles en de schildpad komen in beweging. Voordat Achilles de schildpad inhaalt komt hij op het punt waar de schildpad aan de race begon. De schildpad is dan natuurlijk al verder. Voordat Achilles de schildpad inhaalt moet hij ook het punt voorbij waar de schildpad op dat moment is. Maar als hij daar aankomt is de schildpad ook al verder, en dit blijft maar doorgaan. En dus kan Achilles de schildpad nooit inhalen.
Het heeft tot in de negentiende eeuw geduurd voordat er kon worden aangewezen waar Zeno nou precies de fout in gaat. En er zijn nog steeds filosofen die zich moeilijk kunnen ontworstelen aan de logica van Parmenides. Tip: als iemand je ooit zegt dat je niet kunt denken over dingen die niet bestaan, kun je het best vragen: ‘Waar heb je het eigenlijk over?’
