Home Mens en natuur ‘Slijmzwammen rekenen sneller dan onze slimste computermodellen’ 
Dieren Mens en natuur Mens en techniek

‘Slijmzwammen rekenen sneller dan onze slimste computermodellen’ 

Volgens kunstenaar James Bridle hebben we een bredere blik op intelligentie nodig om de wonderlijke vormen ervan in de natuur te ontdekken.

Door Ira Pronk op 03 april 2023

James Bridle kunstenaar filosoof Manieren van zijn intelligentie beeld © Mikael Lundblad

Volgens kunstenaar James Bridle hebben we een bredere blik op intelligentie nodig om de wonderlijke vormen ervan in de natuur te ontdekken.

Dit artikel krijgt u van ons cadeau

Wilt u onbeperkt toegang tot de artikelen op Filosofie.nl? U bent al abonnee vanaf €4,99 per maand. Sluit hier een abonnement af en u heeft direct toegang.

Een van onze favoriete manieren om de intelligentie van andere dieren te testen is door ze puzzels te laten oplossen, vertelt de Britse kunstenaar, filosoof en technoloog James Bridle (1980). ‘Een klassiek voorbeeld is om wat eten net buiten het bereik van het dier te plaatsen en het een stuk gereedschap te geven – een stok of een touwtje – waarmee het dat kan pakken. Veel mensapen, waaronder chimpansees, gorilla’s en orang-oetans, slagen voor de test. Maar de gibbon, een kleine, acrobatische mensaap, weigerde glashard om het spelletje mee te spelen. Ook bij een andere test, waarin ze bekertjes moesten oprapen, vertikten ze het.’

De houding van de gibbon leidde tot grote frustraties bij de onderzoekers, zegt Bridle. Uiteindelijk concludeerden ze tegen al hun instincten en kennis van de evolutie in dat gibbons minder intelligent waren dan bepaalde andere aapsoorten. Pas later bleek wat er aan de hand was. ‘Gibbons zijn arboreaal; ze leven in bomen. Hierdoor zijn ze vooral geïnteresseerd in wat zich boven hen bevindt. Bovendien kunnen ze door hun lange vingers – die hen uitstekend van dienst zijn bij het klimmen en slingeren – moeilijk voorwerpen van platte oppervlakken oppakken.’ Toen de onderzoekers de experimenten aanpasten aan de voorkeuren van de gibbons, bleken ze prima tot de testen in staat.

‘De wereld zit vol complexe vormen van intelligentie die we lang onmogelijk hebben geacht’

Volgens Bridle, die sinds enkele jaren de voorkeur geeft aan de non-binaire voornaamwoorden ‘hen’ en ‘hun’, staat het voorbeeld van de gibbon niet op zichzelf. We hebben een nogal beperkte blik op intelligentie en die zit ons wel vaker in de weg om de rijkheid van de ‘meer-dan-menselijke-wereld’ te herkennen. Om anders over de wereld te denken, schreef Bridle Ways of Being, dat nu in het Nederlands is verschenen als Manieren van zijn. Voorbij de menselijke intelligentie. De auteur – hippe kleding, paarse oorbellen – is in Amsterdam om de Nederlandse vertaling van het boek te promoten. ‘Straks ga ik voor het programma Tegenlicht nog even naar de Hortus om met planten te praten. Ik hoop dat het droog blijft.’ Bridles donkere, vriendelijke ogen lichten regelmatig op van enthousiasme terwijl we spreken over slijmzwammen, de ervaring van een teek en het trainen een zelfrijdende auto. Over intelligentie dus.

Wat verstaan we eigenlijk onder ‘intelligentie’?
Toen ik Manieren van zijn wilde schrijven, ging ik op zoek naar een definitie van intelligentie. Maar die bleek tot mijn verbazing niet echt te bestaan. Wat we als “intelligent” beschouwen, zijn eigenlijk allerlei losse vaardigheden, zoals probleemoplossend vermogen, zelfbewustzijn en theory of mind. Vaak wordt een van die vaardigheden uitgekozen om aan de hand daarvan vast te stellen wat “intelligent” is en wat niet. Daar komt nog bij dat die vaardigheden in feite neerkomen op “dat wat wij mensen doen”. Elke poging om naar intelligentie buiten de mens te kijken, wordt bemoeilijkt door ons verlangen om simpelweg te onderzoeken of wat zij doen lijkt op wat wij doen.’ 

Waar komt die blik vandaan?
‘Voor een deel komt dit denk ik doordat we nu eenmaal mensen zijn. Maar onze kijk op intelligentie is ook een westers perspectief en een Verlichtingsperspectief. Zo zag René Descartes dieren als “automatons” zonder enig innerlijk leven. Dat beeld – dat wij mensen in onze intelligentie zo uitzonderlijk zijn – bepaalt al honderden jaren al onze relaties.’ 

Kruidje-roer-mij-niet

Inmiddels leren we steeds meer dat het in werkelijkheid anders zit, zegt Bridle. ‘De wereld zit vol complexe vormen van intelligentie die we lang onmogelijk hebben geacht.’ Zo ontdekte de bioloog Monica Gagliano dat planten over een geheugen kunnen beschikken. Ze liet het kruidje-roer-mij-niet – dat bij een aanraking zijn bladeren oprolt – talloze keren van een kleine hoogte vallen. De plant leerde al snel dat er geen sprake was van gevaar en stopte met de extra inspanning. En uit recent onderzoek blijkt dat slijmzwammen sneller in staat zijn om efficiënte netwerken te creëren dan onze beste computermodellen, die we bijvoorbeeld gebruiken om metronetwerken te plannen.

Bridle pleit in Manieren van zijn voor een ecologische benadering van intelligentie. Die houdt in dat je de intelligentie van iets bekijkt vanuit zijn interactie met de omgeving. Een belangrijk begrip hierbij is ‘Umwelt’, dat Bridle ontleent aan de Duitse bioloog en filosoof Jakob von Uexküll. In 1934 beschreef hij hoe de werkelijkheid van een teek slechts door drie factoren wordt bepaald: de geur van boterzuur, een temperatuur van 37 graden Celsius en de harigheid van zoogdieren. Uit die drie factoren bloeit het universum, de Umwelt, van de teek op.

Waarom is het begrip Umwelt voor u zo belangrijk?
‘Het begrip maakt duidelijk dat elk wezen in het universum zijn eigen ervaring van de werkelijkheid heeft. Die ervaring verschilt naargelang het lichaam en de behoeften die je hebt. Neem de gibbon; alles wat voor hem van belang is – voedsel, familie – bevindt zich hoog in de bomen, terwijl wij mensen meer geïnteresseerd zijn in wat er dichtbij de grond bevindt. Daar vloeit een andere werkelijkheid uit voort.

Even tussendoor… Meer lezen over hoe onze ervaring onze werkelijkheid vormt? Schrijf je dan in voor de gratis nieuwsbrief:

Meld u aan voor onze nieuwsbrief

Ontvang elke woensdag het laatste filosofie nieuws, de beste artikelen van de week en af en toe een aanbieding.
Ontvang wekelijks het laatste filosofienieuws, de beste artikelen en af en toe een aanbieding.

Ik hou enorm van die blik op de wereld als een geheel van allemaal unieke ervaringen. Sommige daarvan zullen redelijk vertrouwd zijn en met ons overlappen, en weer andere zullen volledig los van ons staan en onkenbaar blijven. Als je aandacht hebt voor hoe een ander wezen de werkelijkheid ervaart – voor zijn Umwelt – kun je kijken waar de overlap tussen jou en hem uit bestaat, en kan er een relatie bestaan.’    

Die ecologische kijk op intelligentie is volgens u niet alleen relevant voor planten, dieren en schimmels, maar ook voor artificiële intelligentie. Kunt u dat uitleggen?
‘Ook wat wij nu artificiële intelligentie noemen, is het gevolg van relaties, en vooral van de omgeving van waaruit zij voortkomt; daarom moeten we ook die intelligentie ecologisch bekijken. We hebben nu bijvoorbeeld veel bedrijfsintelligenties, die zijn “opgevoed” door op winst beluste bedrijven. Hun hele omgeving is kapitalistisch en als gevolg daarvan blijken die intelligenties verschrikkelijk te zijn – nogal wiedes dus. Ik geloof dat je door vanuit een ecologisch perspectief naar AI te kijken, meer zeggenschap kunt krijgen over hoe we intelligenties vormgeven.’

Zelfrijdende auto 

Bridle probeert op nieuwe manieren met artificiële intelligentie in contact te treden. Zo begon de filosoof-kunstenaar ook aan het project om een zelfrijdende auto te bouwen en trainen. ‘Het is heel belangrijk in mijn praktijk dat ik het zelf doe.’ Met een laptop op de passagiersstoel -die registreerde wat de auto door middel van sensoren waarnam – reed Bridle rondjes in de omgeving om zo de auto te laten wennen aan diens rijstijl.

‘Tijdens deze tripjes ging ik op zoek naar de overlap tussen mijn Umwelt en die van de auto. Het viel mij op dat de witte lijnen op de weg voor ons allebei relevant waren; de wegmarkering was onze gedeelde taal.’ Dat inzicht leidde tot het werk Autonomous Trap, dat viral ging. Op een filmpje is te zien hoe de zelfrijdende auto zichzelf klem zet door in een witte cirkel van zout te rijden. ‘Het is eigenlijk best een dominerende actie van mij om de auto zo in de val te lokken. Ik misleid de auto natuurlijk een beetje,’ zegt Bridle haast verontschuldigend. ‘Maar het werk is juist ook een poging om te reflecteren op onze gedeelde werkelijkheid.’ 

Hoe moeten we onze kijk op artificiële intelligentie veranderen? 
‘Daar kan ik van alles over zeggen, maar veel liever nog praat ik over hoe we onze kijk op intelligentie überhaupt kunnen veranderen. Wat mij interesseert aan AI is vooral dat het een aanleiding geeft om te praten over de vormen van biologische intelligentie die wij om een of andere reden cultureel en filosofisch gezien zo moeilijk vinden om mee om te gaan. Waarom raken we zo opgewonden over het soort speelgoedintelligentie dat AI in feite is, terwijl we de wonderlijke vormen van intelligentie die we in de natuur vinden zo makkelijk vernietigen? Dat vind ik echt onbegrijpelijk.’ 

De opkomst van AI zou ons dus kunnen helpen om meer oog te hebben voor de rijkdom van de ‘meer-dan-menselijke-wereld’? 
‘Dat denk ik wel. Door de komst van AI is er meer interesse in de vraag wat intelligentie is. En dat is geen toeval: technologische metaforen zijn heel dominant in ons denken. Pas sinds de komst van het internet is het “netwerk” een populair model geworden om de werkelijkheid mee te begrijpen. Nu gebruiken we dat model voortdurend bij ons onderzoek naar de intelligentie van planten en schimmels. Je kunt je afvragen: hoe zou dit onderzoek eruit hebben gezien als we in een tijd met andere technologische metaforen zouden hebben geleefd? Zouden we dan in plaats van over “netwerken” spreken over “printmachines” onder de grond?

‘Technologieën vormen niet alleen onze wereld, maar ook ons denken’ 

Het netwerkmodel mag dan nu heel bepalend zijn, de wereld ís uiteindelijk geen netwerk. We begrijpen de wereld nu eenmaal aan de hand van metaforen. En de metaforen die we gebruiken, ontlenen we nu eenmaal vaak aan de dingen die we zelf maken. Daarom doet het er ook zoveel toe wat we maken; technologieën vormen niet alleen de materiële wereld, maar ook ons denken.’

Uiteindelijk lijkt uw boek vooral een oproep te zijn om bescheidener te zijn ten aanzien van de wereld waarin we leven.
‘Bescheidenheid is inderdaad het sleutelwoord. We zijn simpelweg niet in staat om alles te begrijpen; de wereld is veel rijker dan wij met ons alledaagse denken kunnen bevatten. Wij mensen zijn net al alle andere wezens in ons kennen begrensd door onze lichamelijke opmaak. Zodra we dit besef tot ons laten doordringen, komt de hele natuurlijke wereld tot leven.’

Manieren van zijn

Manieren van zijn. Voorbij de menselijke intelligentie
James Bridle
vert. Robert Neugarten
Uitgeverij Volt
424 blz.
€ 29,99