Een van de wonderlijkste inzichten die ik opdeed tijdens de filosofieles op de middelbare school is dat het nog niet zo eenvoudig is om vast te stellen of iets bestaat. In een van de eerste lessen wees mijn docent door het raam naar een treurwilg en vroeg: bestaat deze boom wel?
Ik kan me herinneren dat ik het destijds aanstellerig vond om zoiets gewoons als het bestaan van een boom in twijfel te trekken (ik zie hem toch staan?!), maar gaandeweg leerde ik dat zelfs het meest werkelijke van de werkelijkheid niet bestaat zonder verbeelding. Want terwijl we de achterkant van een boom strikt genomen niet zien, nemen we de boom toch waar als een geheel. En terwijl de treurwilg het zicht op het gebouw erachter blokkeert, twijfelt niemand eraan of het gedeelte van het gebouw dat we niet zien wel bestaat. De waarneming stelt met behulp van de verbeelding het afwezige aanwezig.
Vanaf het moment dat ik besefte dat waarneming niet een kwestie was van zijn of niet-zijn, riep de werkelijkheid nieuwe vragen op. Of een boom werkelijker is dan een vriendschap, leek me ineens een zinnige gedachte. En is een beantwoorde liefde echter dan onbeantwoorde liefde? Hoewel deze vragen in mijn ogen onoplosbaar blijven, heb ik er toch een rode draad in kunnen ontwaren: het aanwezige is vaak afweziger en het afwezige aanweziger dan op het eerste oog lijkt.
Even tussendoor… Meer shortreads lezen? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
De vraag naar de vele gradaties waarin iets kan bestaan, werd plotseling acuut toen ik een dierbare verloor. In iedere rouwende wordt denk ik een metafysicus wakker: de grenzen tussen het bestaande en het niet-bestaande zijn niet meer vanzelfsprekend. Als je iemand mist, is hij meer dan ooit aanwezig en meer dan ooit afwezig.
Het wordt doorgaans als een teken van nuchter verstand gezien om te zeggen dat een overledene er niet meer is en dat je je daar maar in moet berusten. Maar klopt het ook? Volgens filosoof Cornelis Verhoeven (1928-2001) is het afwezige soms aanweziger dan op het eerste gezicht lijkt. In zijn essay ‘Relaties met overledenen’ uit de bundel Merg en been schrijft hij: ‘Sommige doden zijn ondanks hun afwezigheid meer aanwezig in ons bestaan dan de meeste levenden.’ Een relatie met een dierbare is volgens Verhoeven altijd ook een kwestie van verbeelding. We houden iemand in gedachten, stellen ons voor wat hij van een bepaalde gebeurtenis zou vinden, voelen zijn invloed doorwerken in onze handelingen.
‘Gestorvenen zijn niet meer in staat tot de wederkerigheid die onze ontmoeting met hen bepaalde,’ schrijft Verhoeven. Ze kunnen ons niet meer verrassen of tegenspreken. Maar dat betekent niet dat zij op geen enkele manier bestaan. ‘Het gemis is de wijze waarop de afwezige aanwezig blijft. Wij missen niet wat wij niet hebben, maar wat wij gehad hebben en willen houden. Het gemis is, van ons uit, een poging om het verleden vast te houden en tot tegenwoordige tijd te maken.’
In de online rubriek ‘shortreads’ zoekt Filosofie Magazine elke week in een kort essay naar het antwoord op een alledaagse filosofische vraag.
