Derdehands realiteit. Dat was kunst volgens Plato. Een representatie van een representatie van een supermodel. Voor sandalenmakers en krijgers was er in zijn republiek meer waardering dan voor het kunstenaarsvolkje. Middels het uitbeelden van essenties heeft Constantin Brancusi (1876-1957) echter getracht de kunst naar een hoger, platoons plan te tillen. Op de overzichtstentoonstelling Constantin Brancusi – The Essence of Things (2004) in het Londense Tate Modern was te zien hoe de Roemeens-Franse beeldhouwer de vergankelijke aardse beslommeringen achter zich probeerde te laten.
‘Het kleine broertje van Socrates.’ Zo werd Brancusi genoemd door Erik Satie, met wie hij goed bevriend was. De excentrieke componist vereenzelvigde zich met Socrates, de wijsgeer aan wie hij een symfonisch drama wijdde. Brancusi kreeg zijn koosnaam niet zomaar. Reeds op de kunstacademie van Craiova had hij niet alleen kennis gemaakt met de erfenissen van Michelangelo, Lao-Tse en de Tibetaanse monnik Milarepa, maar ook met de ideeënleer van Plato. Volgens die leer zijn ideeën eeuwig en onveranderlijk, terwijl de aardse verschijnselen een imperfecte en veranderlijke afspiegeling daarvan zijn. De ideeën vormen de oorzaak van alle waarneembare dingen omdat deze bestaan door ‘deel te hebben’ aan de ideeën. Een paard, zo luidt één van Plato’s voorbeelden, bestaat doordat het deel heeft aan het ‘zijn’ dat in de paardheid is gegeven. Kunst op haar beurt stond volgens Plato nog verder van de ideeën, – en daarmee op een nog lager plan – omdat die een afspiegeling van de aardse verschijnselen vormt; een afspiegeling van een afspiegeling.
Tekst loopt door onder afbeelding
Samengesmolten
Het eerste beeld dat de bezoeker van de tentoonstelling ziet, is meteen het meest beroemde: The Kiss, dat niet alleen wenk is naar het gelijknamige werk van Auguste Rodin (de beeldhouwer met wie hij een tijd een atelier deelde), maar vooral naar de rede van Aristophanes uit Plato’s Symposium, over de menselijke geliefden die na van elkaar te zijn gescheiden zoeken naar hereniging. Bij Brancusi zijn de twee helften samengesmolten. Bij het latere Adam and Eve lijkt die idyllische gelijkheid overigens te zijn verdwenen. Niet alleen omdat Adam gemaakt is van kastanjehout, en zijn vrouw van eikenhout, maar vooral omdat Eva rust op Adam, een soort hiërarchie suggererend, waarbij de verantwoordelijkheid rust bij de mannelijke helft.
Wat techniek betreft is The Kiss een typisch brancusiaans werk: een brok kalksteen waarop niet is ingehakt, maar ingekerfd. In tegenstelling tot collega’s die handwerklieden lieten komen, deed hij dit zelf. Haren, neuzen, oren, grimassen en andere ‘ridicuul’ uiterlijk vertoon ontbreken, omdat dat de aandacht van de kosmische essentie zou afleiden.
Meer lezen over filosofie en kunst? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Gelijk Plato, zo stelt Brancusi, liet hij niet zijn ogen het werk doen, maar zijn ziel. Want het is de ziel, vindt Brancusi, die voor contact kan zorgen met de idee. Op die manier probeert Brancusi de grote kloof tussen idee en kunst te dichten; kunst wordt zo een directe uitdrukking van de idee.
Niet iedereen kon even gemakkelijk wennen aan het idee dat de kunst meer kon zijn dan een ambachtelijk soort fotograferen: dankzij Bird in Space ontstond zelfs een filosofisch debat in de rechtszaal. Voor Brancusi was het een spirituele vlucht van een vogel, voor de Amerikaanse douane een kromgetrokken koperen staaf, mogelijk bedoeld voor een operatiekamer, gaarkeuken dan wel bouwplaats, maar in ieder geval voor zeshonderd dollar belastbaar. Brancusi’s agent ter plaatse, de kunstenaar Marcel Duchamp, liet de zaak voor de rechter komen, alwaar kunstenaars, museumdirecteuren, wetenschappers en kunstrecensenten optraden als getuigen à décharge. Na het aanhoren van de bij tijd en wijle hilarische dialogen tussen de procespartijen bepaalde rechter knarsetandend dat het kunst was.
Tekst loopt door onder afbeelding
Wolkenkrabber
Het meest platoonse werk is een andere vogel: de Maïastra, afgeleid van het Roemeense Pasera Maïastra, een sprookjesvogel op weg naar de eeuwigheid, naar de ruimte, mijlenver van het aardse schaduwspel. Deze van brons gemaakte vogel, die bij Igor Strawinsky model stond voor zijn Vuurvogel, rust op een brok steen, die weer rust op twee primitieve, lijdende wezens, volgens de overlevering Prince Charming en zijn lief. Dit beeld toont de tegenstelling tussen het tijdelijke en eeuwige ‘zijn’.
De meeste van zijn werken richten zich naar boven, niet alleen de vogels, maar ook The Cock en The King of Kings (voorheen: Buddha’s spirit), een eerbetoon aan krijgsheer Dzengis-Khan. Deze vlucht naar boven is het sterkst aanwezig bij zijn stalen Endless Column. Deze dertig meter hoge ‘brug’ tussen de aarde en de hemel staat in het Roemeense Targu Jiu. De museumbezoekers moeten het doen met foto’s, maar wanneer zij een blik naar buiten werpen zien zij de bovenste helft van de Londense variant: de Swiss Re-wolkenkrabber die vanwege zijn vorm in de volksmond The Erotic Gherkin wordt genoemd. De vorm en soberheid ervan is brancusiaans, al is het de vraag of ook architect Sir Norman Foster, (die Bankside Power Station ooit ombouwde tot Tate Modern) door Plato geïnspireerd is geweest.
Brancusi heeft overigens ook een wat meer figuratieve afbeelding gemaakt van Plato. Het kunstwerk, gemaakt van hout en lijkend op Frans kinderspeelgoed, fungeerde als ‘bewaker’ van zijn werkruimte. Op een dag vernietigde Brancusi deze talisman, waarvan alleen het hoofd zou overblijven. Dit deel is nu eigendom van de Tate, maar niet te zien op deze expositie, behalve dan op de foto’s van zijn atelier (bijgenaamd ‘Plato’s grot’, alhoewel de surrealistische kunstenaar Jean Cocteau het meer weg vond hebben van een prehistorisch landschap), die tussen de zalen hangen. Mogelijk heeft hij Plato ook op een andere manier proberen af te beelden. Little French Girl, dat oorspronkelijk First Step heette, doet weliswaar denken aan een eikenhouten Alice in Wonderland, maar zou verwijzen naar de eerste stap die Plato in de wereld zette na de heroïsche dood van zijn leermeester Socrates.
Brancusi in de rechtszaal
Rechtbankdialoog over Brancusi’s Bird in Space. ‘Voor Brancusi was het een spirituele vlucht van een vogel, voor de Amerikaanse douane een kromgetrokken koperen staaf.’
Aanklager: ‘U zei dat dit object een kunstwerk is en dat het naar uw mening een vliegende vogel voorstelt?’
Forbes Watson, hoofdredacteur van het kunsttijdschrift The Arts: ‘Nee, niet dat het een vogel voorstelt, maar dat het de kwaliteit van het vliegen suggereert, van een vliegende vogel.’
A.: ‘Het stelt dus geen vogel voor.’
F.W.: ‘Nee.’
A.: ‘Kan het een vis voorstellen?’
F.W.: ‘Nee.’
A.: ‘Maar als het nu een vis werd genoemd?’
F.W.: ‘Het gaat er niet om hoe het genoemd wordt, maar om wat voor gevoel het geeft.’