Kun je iets leren van een kunstwerk? Filosoof Stephen Davies vraagt het zich af terwijl hij kijkt naar Edward Hoppers schilderij Nighthawks (1942).
Een koffiebar bij nacht met drie klanten en een barman. De straat is leeg en de figuren in de bar lijken verloren in solipsistische isolatie: hun blikken ontmoeten elkaar niet. Kan de kijker wat leren van dit schilderij van Edward Hopper?
Stephen Davies, verbonden aan de University of Auckland in Nieuw-Zeeland: ‘Als je dit zo beziet zou je kunnen zeggen dat dit schilderij ons een bepaald soort kennis geeft: de kennis dat “steden ervoor zorgen dat mensen van elkaar vervreemden”, of iets dergelijks. Stel dat dat inderdaad de kennis is die dit schilderij geeft. Dan kun je je afvragen of dat nu echt kennis is. Het klinkt als een cliché. Filosoof Jerome Stolnitz stelt dan ook dat kunst alleen trivialiteiten leert.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Denkt u ook dat kunst alleen maar triviale kennis geeft?
‘Het hangt van je definitie van kennis af. Als je op het nieuws hoort dat er honger heerst in Afrika, is dat misschien geen nieuwe kennis, en in die zin is het triviaal. Maar het maakt wel dat de kennis die je hebt meer actief of betekenisvol wordt. Je gaat er sneller naar handelen, door bijvoorbeeld geld over te maken naar een goed doel voor Afrika.
Filosoof Martha Nussbaum stelt bovendien dat de lessen van kunst misschien triviaal klinken als je ze samenvat, maar dat het van waarde is om het hele verhaal van het werk mee te maken. Stel dat de triviale les is ‘begin niets met een knap iemand zonder hersenen’. Dat klinkt wellicht onbenullig. Maar als je het van dichtbij meemaakt dat een goede vriend iets wil met een vrouw die knap is maar minder intelligent dan hij, dan ga je de kwestie begrijpen in al z’n subtiliteiten. Dan zie je het belang van de les en weet je hoe je hem zinvol kan toepassen: wanneer is iemand te leeghoofdig voor jou? Hoe knap wil je dat iemand is met wie je een relatie begint? Kunst zorgt ervoor dat je meer dingen van dichtbij meemaakt en dus wijzer wordt.’
Is het daarnaast ook niet zo dat het idee dat ‘steden mensen van elkaar vervreemden’ niet voor iedereen triviaal is?
‘Ja, maar dan is het nog altijd de vraag of de bewering dat steden mensen van elkaar vervreemden, een juiste bewering is. Hoe weten we dat dit kunstwerk een betrouwbare bron van kennis is? Dit is een probleem dat al wordt opgeworpen door Plato, die stelt dat kunst aansprekend is voor mensen, maar geen ware, betrouwbare kennis geeft.’
Denkt u dat ook?
‘Bij iedere representatie moet je je eerst afvragen of de bron betrouwbaar is. Als je bijvoorbeeld een tekening ziet van een rechtszaal waar iemand een stippeljurk aan heeft, dan weten we pas dat het waar is dat die persoon daar zat met een stippeljurk als we horen dat het een rechtstekening is en weten dat rechtstekeningen doorgaans betrouwbaar zijn. Er is informatie buiten de representatie nodig. Dit geldt ook voor kunst: we weten dat Rembrandts portretten natuurgetrouw zijn, en daardoor kunnen we erop vertrouwen dat Rembrandt eruitzag zoals hij in zijn zelfportretten weergaf.’
En is dit schilderij betrouwbaar?
‘Nee, ik vrees dat ik het niet als betrouwbaar zou bestempelen. In mijn ogen is hier de vervreemding van stadsbewoners een beetje geïdealiseerd. Als ik kijk naar de barmensen, doet het me denken aan het ideaal van de onafhankelijke man, bijvoorbeeld zoals je dat ziet bij Rick Blaine in de film Casablanca. Het is moeilijk om echt zo’n leven te leiden: Jack Kerouac deed een heldhaftige poging daartoe, maar voelde zich het grootste deel van de tijd miserabel. Naar mijn idee romantiseert dit werk de eenzaamheid door het in een warm barlicht te zetten.
Mijn conclusie zou zijn dat kunst een bron van kennis kan zijn, maar zoals Plato zegt: er is geen noodzakelijke link met de waarheid. Kunst moet met voorzichtigheid behandeld worden als we ervan willen leren, net zozeer als we dat bij iedere andere bron van kennis zouden doen.’
