Tegen het wij-zij-denken
Wie het populisme wil begrijpen, doet er goed aan Hannah Arendt te lezen. Ook 45 jaar na haar dood zijn haar ideeën nog relevant, zo laat dit boek zien. Vooral haar werk over totalitarisme is verhelderend.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Begin bij de wereld: daar komt echte, belangrijke filosofie vandaan. Het gedachtegoed van Hannah Arendt volgt deze premisse steevast. ‘De wereld is alles wat mensen creëren en alles wat zich daarbij tussen mensen afspeelt,’ legt Lieve Goorden uit in De essentie van Arendt. In het boek geeft zij een beknopte inleiding op Arendts ideeën en verbindt ze die met voorbeelden uit het nieuws, om te laten zien hoe actueel Arendt (1906-1975) nog is. Arendt zocht de essentie van het wereldlijke. Ze wierp haar blik ver en wijd en schreef over uiteenlopende onderwerpen als totalitarisme, het belang van gezamenlijk creëren en politiek handelen binnen het publieke domein. Haar blik was kritisch, maar zeker ook liefdevol – een van de redenen dat haar filosofie vandaag de dag nog steeds regelmatig wordt aangehaald.
Arendt’s blik was kritisch, maar zeker ook liefdevol
Door gestaag te meanderen door zowel Arendts persoonlijke als publieke leven, laat Goorden zien hoe relevant haar werkis voor de eenentwintigste eeuw. Zo liet Arendt zien wat er gebeurt als we vergeten dat anderen – vreemden – mensen zijn zoals wij en wanneer we mensenrechten alleen nog als abstractie zien, niet als handvatten voor ons eigen handelen. Dan kunnen we anderen in ellendige situaties brengen. Goorden illustreert dit aan de hand van de hedendaagse misstanden op Lesbos waar vluchtelingen onder onmenselijke omstandigheden leven.
Ook behandelt Goorden Arendts analyse over Duitsers die zich in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog verloren voelden in een versplinterde massa. Wie geen houvast kent en zich nutteloos voelt, is Volgens Arendt vatbaarder voor dubieuze ideologieën. Goorden verbindt dit inzicht aan de hedendaagse apathische burgers die zich makkelijk laten beïnvloeden door populistische leiders. Zo wordt duidelijk dat burgers zowel nu als tachtig jaar geleden vluchten in wij-zij-denken, en in gevoelens van haaten superioriteit.
Dat is een groot gevaar, zoals Arendt heeft laten zien in haar boek Totalitarisme.
De essentie van Arendt
Lieve Goorden | ISVW Uitgevers | € 17,50
Vrijheid onder druk
Eind negentiende eeuw waren Duitse universiteiten buitengewoon succesvol. Dat vonden tenminste Duitse denkers als de arts en natuurkundige Hermann von Helmholtz. In 1877 verklaarde hij het Duitse succes uit de vrijheid die er heerste aan de Duitse universiteiten: vrijheid voor studenten en docenten om zich intellectueel te ontwikkelen.
Dat vrijheid cruciaal is voor een gezonde universiteit is inmiddels een gemeenplaats, maar tegelijkertijd ‘staat de academische vrijheid steeds meer onder druk’, waarschuwen de samenstellers van deze bundel. Dat geldt zowel in verre gebieden met autoritaire regimes als in eigen land, waar nieuw-rechts niet gediend is van linkse tegenspraak, overheden vinden dat al het onderzoek nuttig moet zijn en ‘sneeuwvlokjes’ elke kans op kwetsing willen uitbannen.
Lastiger is dat de ‘gevaren’ ook van binnenuit komen. Zo is er de steeds verdergaande specialisatie van onderzoekers die hun blik beperkt, en daarmee hun mogelijkheden om hun onderwerp creatief en vrij te benaderen. En dan is er het feit dat wetenschappers tegenwoordig doorgaans in groepen samenwerken en er grote sommen geld gemoeid zijn met hun werk. Dat vraagt nu eenmaal om regels en bureaucratie, en dus om grenzen aan de vrijheid.
Academische vrijheid is in de eenentwintigste eeuw dus een vrijheid binnen marges. Hoe dat er precies uit moet zien wordt uit dit boek helaas niet duidelijk: het behandelt vooral de geschiedenis van het begrip en de hedendaagse praktijk. Maar de auteurs tonen zich wel strijdbaar als het gaat om een universiteit die om meer draait dan geld, nut en politici welgevallige praatjes.
Academische vrijheid. Geschiedenis en actualiteit
Klaas van Berkel, Carmen van Bruggen | Boom uitgevers Amsterdam | 240 blz. | € 25,-
Holle nostalgie
Politici zeggen momenteel graag dat de Nederlandse cultuur gebaseerd is op joods-christelijke beginselen. Auteur Sybe Schaap – tot in 2019 Eerste Kamerlid voor de VVD – vindt het een raar idee voor deze tijd. Hij wijst er op dat ‘kerken leeglopen, de godsdienst uit het openbare en het private domein verdwijnt, Nederland snel ontkerstend raakt.’ Terwijl het christendom ondergronds is gegaan en volgens Schaap zelfs onderhevig is aan rot, beroepen wereldlijke politici zich op erfgoed dat ze nauwelijks kennen. De verwijzing naar de Joodse ‘wortels’ vindt hij helemaal curieus, want Joden zijn in Europa vooral eeuwenlang gemarginaliseerd. Hier is sprake van holle nostalgie, concludeert Schaap.
Volgens hem ligt aan deze nostalgie een crisisgevoel ten grondslag, dat Nietzsche in de negentiende eeuw al aankondigde. Om dat gevoel te doorgronden grijpt Schaap naar Nietzsches ideeën. Dat levert een politiek bevlogen boek op, waarin Schaap fel afrekent met onwaarachtigheid en populisme, en waarin hij herhaaldelijk waarschuwt voor verlangen naar een gouden verleden dat nooit heeft bestaan: ‘Nostalgie maakt een in feitelijke zin uitermate veelkleurig verleden wendbaar om het verlangen naar een thuis kracht bij te zetten, om gepolitiseerd activisme te rechtvaardigen.’
Het wendbare verleden. Nietzsche in postmoderne tijden
Sybe Schaap | Damon | 272 blz. | € 22,90
