Douwe Draaisma: ‘Alleen door te vergeten kun je overleven’

Wat kan ik weten?
‘Als adolescent heb je een betrekkelijk mechanisch idee van je geheugen. Je ziet het als een opslagplaats die je moet vullen met zo veel mogelijk ervaringen, alsof je herinneringen een soort saldo op je bankrekening zijn. Als je ouder wordt merk je hoe armoedig dat beeld is van je geheugen als pakhuis. Je merkt dat je steeds meer vergeet en dat je je herinneringen verdraait en verandert.
Hoewel je steeds meer vergeet, begrijp je het verleden wel steeds beter. “Het leven moet voorwaarts geleefd worden, maar kan alleen achterwaarts begrepen worden”, zei de Deense filosoof Søren Kierkegaard. Een diepe wijsheid. De mens hobbelt achter de feiten aan, zijn wijsheid komt altijd achteraf. Pas als je zelf kinderen krijgt, begrijp je de dingen die je eigen ouders deden als opvoeder en denk je: had ik dat toen maar geweten. En als je grootouder bent, begrijp je ze nog beter. We hebben niet zoveel invloed op wat we weten en vergeten.’

Wat moet ik doen?
‘Je kunt proberen je herinneringen te sturen, ze bewust te veranderen. Ik moet nu denken aan een autistisch meisje dat door haar vrienden werd opgejut om iets te stelen. Maar ze werd betrapt. Ze schrok daar zo van dat ze de winkelbediende met een schaar neerstak. Het autistische meisje hield zelf ook een trauma over aan dit voorval. Tegenwoordig wordt er gewerkt aan de ontwikkeling van een pil waarmee je dat traumatische van die herinnering zou kunnen weghalen. Daarmee verander je dus de herinnering. De vraag is of je dat moet doen. Want dat traumatische van die ervaring zorgt er wel voor dat het meisje zoiets niet nog eens zal doen.
We hebben ook allerlei technieken ontwikkeld om ons juist beter dingen te kunnen herinneren: fototoestellen, dagboeken, videocamera’s. Maar de paradox is dat die technieken ondermijnend werken. Ze hebben de neiging om vóór de herinnering te schuiven. Je herinnert je de foto in plaats van wat er toen gebeurde. Door foto’s herinneringen ophalen stemt bovendien vaak droevig. Dat komt waarschijnlijk doordat een foto ook laat zien wat je allemaal vergeten bent. Je blijft zitten met vragen als: wie is die man die links van me staat? Of: waar is die foto genomen? En wie nam die foto? Maar je moet ook bedenken: als we ooit in staat waren om ons alles te herinneren wat we hebben meegemaakt, zouden we waarschijnlijk gek worden van al die informatie. Herinneringen vergeten en verdraaien zijn nuttige overlevingsstrategieën.’

Wat mag ik hopen?
‘“Vergeet me niet” is de strekking van veel afscheidsbrieven van slachtoffers van de Terreur in Frankrijk. Zelfs in die tijd, aan het einde van de achttiende eeuw, waren er blijkbaar al mensen die er weinig hoop op hadden om na de dood op een andere manier voort te leven dan in de herinnering van hun nabestaanden. Nu zijn er veel meer mensen die niet meer geloven in een hiernamaals, en die daarom hun hoop hebben gevestigd op een nagedachtenis. “We zullen je nooit vergeten”, staat niet voor niets vaak geschreven in overlijdensadvertenties en op graven. Als je lichaam ermee stopt is dat je eerste dood en als mensen je vergeten zijn, sterf je je tweede dood. Dat is trouwens niet de reden waarom ik boeken schrijf. “Wie schrijft, die blijft”, zeggen mensen weleens. Toch geldt dat maar voor weinigen. Als je een antiquariaat binnenstapt, dan vind je voor een habbekrats boeken van Tenhaeff en J.H. van den Berg. Die schrijvers werden veel gelezen, maar zijn nu alweer bijna vergeten. Mijn werk zal waarschijnlijk hetzelfde overkomen. Nee, mijn hoop is gevestigd op mijn naasten.’

Wat is de mens?
‘De mens is een vergeetachtig wezen. Maar daar staan wij niet alleen in. Andere dieren hebben ook herinneringen en dus dingen die ze vergeten. Wij zijn vermoedelijk wel de enige wezens die weten dat ze zich dingen herinneren en weer vergeten. Dieren reflecteren niet over hun herinneringen. Ze denken niet zoiets als: hé, daar heb ik tijden niet aan gedacht. Dieren hebben waarschijnlijk wel net zo goed gevoelens bij die herinneringen. Honden schijnen heimwee naar personen te hebben, katten naar plekken. Honden gaan op zoek naar hun oude baas, katten naar hun oude huis. Maar het besef dat je heimwee hebt, lijkt mij uniek menselijk. Dat is een tragisch besef.’

Bernlef, Noordervliet en Enquist
Bij zijn boek liet Douwe Draaisma filmpjes maken waarin bekende denkers en schrijvers als Bernlef, Nelleke Noordervliet en Anna Enquist lastige vragen beantwoorden, zoals: ‘Hebt u zich weleens geschaamd voor wat u wel bleek te hebben onthouden?’ Of: ‘Als er een vergeettechniek bestond, zou u daar dan gebruik van maken?’
Bekijk de filmpjes op www.vergeetboek.nl