Twee recente interviewbundels, een uit België, een uit Nederland, presenteren elk tien vaderlandse filosofen.
Laat een filosoof uitleggen wat de taak is van de filosofie, en het gaat al snel over ‘goed denken’. ‘Vergelijk het met acteurs, die ieder hun rol hebben’, zegt Afshin Ellian. ‘Een acteur vertegenwoordigt een personage. Dat personage kan zelf niet praten; de acteur moet hem laten spreken. […] De filosoof laat het denken spreken, omdat het denken zichzelf niet kan presenteren; daarvoor is een filosoof nodig.’ De filosoof als iemand die het denken vertegenwoordigt en zelfs verdedigt, als een soort beschermengel ervan – dat lijkt een uitgangspunt bij Ellian en de negen andere geïnterviewden in het boek Hoe denkers denken. Maar welk soort denken en redeneren filosofen moeten beschermen, daarover zijn ze het niet altijd eens.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Hoe denkers denken vertoont grote overeenkomsten met het eveneens pas verschenen Denken als ambacht, waarvan de interviews eerder in het Belgische tijdschrift Knack verschenen. Beide boeken presenteren interviews met tien filosofen uit eigen land, waarbij het vooral gaat om de vraag hoe filosofen te werk gaan en wat voor nut dat heeft.
Filosofisch buffet
In de interviewbundels krijgt de lezer een soort buffet van de smaken filosofie in de Lage Landen gepresenteerd. Die filosofie kan vrij traditioneel zijn, zoals in een voorbeeld van de Nederlandse filosoof Herman Philipse. Hij vertelt hoe een verzoek aan hem iets over Heidegger te zeggen uitmondde in een 550 pagina’s tellend boek, dat er blijk van geeft hoe belangrijk het is oude filosofen te bestuderen en correct te interpreteren. Stine Jensen daarentegen legt uit hoe je ook kunt beginnen bij kwesties die in het dagelijks leven spelen, en observeert bijvoorbeeld een nieuwe vorm van vriendschap binnen Facebook. Ze komt daarmee tot de conclusie dat Aristoteles’ vriendschapsbegrip niet langer toereikend is en vormt een nieuw concept.
Het nut van filosofie schuilt volgens veel filosofen in het feit dat deze de wetenschap aanvult. ‘Waar het echt wezenlijk wordt, daar haakt de moderne wetenschap af’, aldus Ad Verbrugge, die op de middelbare school al de onderwerpen zingeving, identiteit en de problematiek van de samenlevingmiste in het lespakket. De meeste van de Vlaamse filosofen hebben de Tweede Wereldoorlog meegemaakt en betwijfelen of wetenschap ons kan vertellen hoe het fascisme en het kwaad in het algemeen kan plaatsvinden . ‘Wij weten veel, maar weten we wel wat we moeten weten?’ vraagt Rudolf Boehm retorisch. Samuel IJsseling vindt filosofie om die reden eerder vergelijkbaar met romankunst dan met wetenschap: ‘[Ze] laat iets zien over de menselijke realiteit dat de wetenschap nooit zal kunnen.’ Wat dat dan precies is, daar weidt hij helaas niet over uit.
Of de filosofie ons ook echt moet vertellen hoe te leven of alleen de mogelijkheden daarvoor op een rij moet zetten, daarover verschillen vooral de Nederlandse Denker des Vaderlands Hans Achterhuis en filosoof-politica Heleen Dupuis van mening. Achterhuis omschrijft Dupuis’ filosofie als prescriptief. Hoewel dat van hem ‘wel mag’, is hij er zelf toch voor om verschillende standpunten te tonen en de lezer te laten beslissen. De Vlaming Hupert Dethier is dubbel over de mate waarin filosofen stelling moeten nemen. ‘Je moet op de barricade durven staan, zelfs al kan het heel gevaarlijk zijn om dat te doen’, zegt hij, om direct daarna op het gevaar hiervan te wijzen: ‘Als je op de barricade staat, heb je immers slogans nodig. En de slogan, de oneliner, is de dood van de filosofie.’
Een veiliger optie die de denkers naar voren brengen is om als filosoof te zorgen voor conceptuele verheldering, door vanzelfsprekende begrippen ter discussie te stellen. ‘Je kunt geen goed beeld van de wereld krijgen als je niet weet hoe dat beeld tot stand komt’, aldus de Vlaming Diderik Batens. De filosofie is volgens hem bij uitstek de discipline die onderzoekt hoe ons huidige denken en de concepten daarbinnen zijn ontstaan. Ellian denkt zelfs dat met deze reflectie op ons denken waarheden gevonden kunnen worden die helend zijn: ‘Filosofie, en ook literatuur, zijn middelen van verwerking en begrip: als er schokkende gebeurtenissen plaatsvinden, moeten deze worden verwerkt, niet alleen in psychologische zin, maar ook in literaire en wetenschappelijke zin. […] Filosofie is waarheidszoeking, en elke waarheid die gevonden wordt, brengt vrede met zich mee.’
Uitnodiging
Ondanks de diversiteit aan smaken filosofie is de selectie van Vlaamse filosofen wat beperkt: ze zijn allen man en de jongste is 68. Het feit dat de geïnterviewden van dezelfde leeftijd zijn, heeft echter wel als aardig effect dat Denken als ambacht een portret vormt van een generatie Vlamingen die zoals genoemd de ervaring van de oorlog delen en zich ook vrijwel allemaal moesten losmaken van het strenge geloof van hun ouders.
Beide boeken moeten gelezen worden als een uitnodiging om de wereld van de filosofie te betreden en als een introductie van de denkers, niet als een degelijk onderzoek naar wat de filosofie vermag – daarvoor is de inzet te breed en vragen de interviewers te weinig door. Bij een uitspraak als ‘Ik kom als filosoof van veel verder dan de doorsneepoliticus. Ik kan daarmee ook verder vooruitkijken’ verwacht je een kritisch ‘Hoezo?’. In die zin is het jammer dat de Nederlandse interviews als full quote, dus zonder de vragen van de interviewers, zijn weergegeven. Daardoor kun je niet zien wat de filosofen hebben gedaan met de eventuele vragen die in reactie op hun antwoorden kwamen.
Voor wie hoopt zich beter te voelen door aan filosofie te doen, hebben vooral de Belgen slecht nieuws. Op de vraag of filosofie hen gelukkiger heeft gemaakt antwoorden zij dat al dat denken wel ‘fijn’ en ‘bevredigend’ was. Toch komen ze tot de volgende slotsom: ‘Nee, filosofie maakt je niet per se gelukkig.’
