Maarten Boudry en Jeroen Hopster belichten beurtelings klassieke en eigentijdse denkfouten.
Mensen sluiten hun ogen soms voor een bittere waarheid. Dat is niet verwonderlijk, want de wereld heeft soms onaangename verrassingen voor ons in petto. Wij nemen onze wensen voor werkelijkheid, maar de wereld laat zich niet vermurwen. De werkelijkheid, zo schreef de sciencefictionschrijver Philip K. Dick, is datgene wat weigert weg te gaan wanneer je ophoudt erin te geloven.
In mijn boek Illusies voor gevorderden poog ik aan te tonen dat waarheid altijd beter is, hoe pijnlijk of verontrustend ook. Marcel Proust was ervan overtuigd dat we allemaal enkele ‘kleine waanbeelden’ nodig hebben om ons leven leefbaar te houden, maar in mijn zoektocht naar zulke heilzame illusies kwam ik van een kale reis terug. Illusies hebben onverwachte neveneffecten en zijn zelden onschuldig. Beter dus om met de waarheid in het reine te blijven.
De filosoof Floris van den Berg noemde me onlangs een ‘waarheidsnudist’: iemand die te allen tijde de naakte waarheid verkiest. Die geuzennaam wil ik met trots dragen, maar toch moeten we opletten met zulke retoriek. De verleiding bestaat om je daarin te vergalopperen. Wie zichzelf als een heldhaftige waarheidsvorser voorstelt, die de waarheid onverschrokken in de ogen kijkt, loopt het risico om in de tegenpool van wensdenken te vervallen: de aanname dat we in de pijnlijkste van alle denkbare werelden leven.
Een grote denker die zich aan die denkfout bezondigde, was Sigmund Freud. Freud geloofde dat zijn psychoanalyse allerlei pijnlijke waarheden over de mens had onthuld. Hij noemde ze ‘krenkingen’ van ons narcisme, die op universele ‘weerstand’ botsten. In alles wat ons dierbaar is, ontwaarde Freud duistere driften, verdrongen perverse fantasieën, anale fixaties en wat dies meer zij. Zo overtuigd was hij van deze ‘pijnlijke waarheden’ dat hij zich nauwelijks de moeite getroostte om ze empirisch te onderbouwen. Dat zijn theorieën de goegemeente schokten, toonde volgens hem dat hij op het goede spoor zat. Wie ze niet aanvaardde, was gewoon niet mans genoeg.
De waarheid kan kwetsen, maar wat kwetst is niet noodzakelijk waar. Dat is de drogreden die schuilt in uitdrukkingen als ‘een gevoelige snaar raken’ of de ‘vinger op de zere plek’ leggen. Die worden door sommigen te pas en te onpas gebruikt wanneer de inhoudelijke argumenten zijn uitgeput. Iemand reageert verontwaardigd of geërgerd op je uitlatingen, waarop je opmerkt dat je kennelijk een ‘gevoelige snaar’ hebt geraakt, dat je een ‘ongemakkelijke waarheid’ hebt blootgelegd. Maar misschien heb je gewoon iets gezegd wat echt absurd of verfoeilijk is. De retoriek over ‘gevoelige snaren’ is zelf een ergerlijke denkfout. Misschien is dat wel de pijnlijke waarheid.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Dit artikel op Filosofie.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste verhalen over filosofie. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand.
Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.
Op onze website plaatsen we verschillende soorten cookies. Functionele en analytische cookies plaatsen we altijd. Deze zijn noodzakelijk om de website goed te laten werken en het gebruik te kunnen meten. Daarnaast maakt onze website gebruik van cookies die niet noodzakelijk zijn, maar wel nuttig. Zoals cookies waarmee we u persoonlijke en relevante informatie kunnen tonen gebaseerd op uw internetgedrag. En cookies zodat u feedback kan geven over uw gebruikerservaring, video’s kan bekijken en relevante aanbiedingen van Filosofie Magazine kan zien op andere websites. Door op ‘Akkoord’ te klikken gaat u akkoord met het plaatsen van deze cookies.
Wij en een aantal geselecteerde bedrijven hebben toegang tot uw gegevens en gebruiken deze informatie voor de onderstaande doeleinden. Klik op een doel om uw voorkeuren aan te passen en om meer te weten te komen over wie er om uw toestemming vraagt en/of rechtmatig belang claimt om uw gegevens voor dat doel te verwerken. Houd er rekening mee dat wanneer alle doeleinden zijn geweigerd, dit een negatief effect op bepaalde functies van de website kan hebben.
Voor sommige doeleinden kunnen uw persoonsgegevens worden verwerkt op de juridische grond van rechtmatig belang.
Functionele cookies worden gebruikt om de site te doen werken. U kunt ze
daarom niet weigeren. Met deze cookies brengen we ook het algemene
gebruik van onze site in kaart met geanonimiseerde data.
Deze cookies kunnen via onze website worden ingesteld door onze advertentiepartners. Ze kunnen door deze bedrijven worden gebruikt om een profiel samen te stellen over uw interesses en u relevante advertenties op andere sites te tonen. Deze cookies slaan geen directe persoonlijke informatie op, maar zijn gebaseerd op een unieke identificatie van uw browser en internetapparaat. Als u deze cookies weigert, zult u minder gerichte advertenties zien.
Wanneer we content van Facebook, Instagram, Twitter of YouTube integreren in onze artikelen, plaatsen deze partijen cookies om meer te weten te komen over
uw surfgedrag. Meer informatie vind u hierover in het privacy- en
cookiebeleid van deze bedrijven. Indien u deze cookies niet toelaat,
zullen we deze content niet tonen.