Iemand doet iets goeds.
Ten onrechte zeggen we dat dat voortkomt uit eigenbelang.
Bultrugwalvissen haalden dit jaar het wetenschapsnieuws, vanwege hun behulpzame gedrag tegenover andere soorten. Wanneer orka’s – meedogenloze groepsjagers – een zeehond of zeeleeuw aanvallen, schieten de bultruggen het prooidier te hulp. Al meer dan honderd reddingsoperaties zijn in het wild waargenomen. Het lijkt wonderbaarlijk: welke baat hebben de bultruggen bij zulk onbaatzuchtig gedrag? Volgens menigeen drijft eigenbelang ook het gedrag van de mens. Onder middelbare scholieren is het een van de eerste filosofische stellingen die worden opgespoord: elke handeling is uit eigenbelang. Het geluk dat we anderen toewensen is een omweg om zelf aan onze trekken te komen.
De Schotse filosoof David Hume (1711-1776) had weinig ontzag voor deze redenering. ‘Er is heel wat wijsgerige bedrevenheid voor nodig om zo’n uitzonderlijke drogreden te vervaardigen’, schreef hij. ‘Zelfs de meest argeloze waarnemer merkt eigenschappen op als welwillendheid en edelmoedigheid; genegenheden als liefde, vriendschap, medelijden en dankbaarheid. […] Wat een kwaadwillige wijsbegeerte moet het zijn die menselijkheid en vriendschap niet dezelfde rechten toekent die voetstoots aan de duistere hartstochten van wraakzucht en wellust worden verleend.’
We zouden de drogreden die Hume benoemt ‘egovisie’ kunnen noemen – het egocentrische broertje van ‘tunnelvisie’. Net zoals bij tunnelvisie is er bij egovisie sprake van blikvernauwing: alle motieven worden gereduceerd tot één grondmotief. We plaatsen eigenbelang centraal en filteren al het andere weg. Maar daarmee vereenvoudigen we de werkelijkheid dusdanig dat we haar geweld aandoen.
Helpt de bultrug omwille van eigenbelang? Het zou best kunnen dat zijn hulpvaardigheid een zeker evolutionair voordeel biedt. Misschien geeft hij een signaal van dominantie af aan de orka’s, en beschermt daarmee indirect zijn eigen kroost. Maar dat bepaald gedrag evolutionair voordeel oplevert, betekent nog niet dat het uit eigenbelang is geboren. Wat ‘egoïstisch’ is op evolutionair niveau, kan heel goed ‘altruïstisch’ zijn vanuit het perspectief van het individu. Door alleen oog te hebben voor het niveau waarop eigenbelang een rol speelt, verliezen we een complexere werkelijkheid uit het oog.
De mens is een wolf voor zijn medemens, luidt een oud filosofisch adagium. Misschien klopt dat wel: wolven zijn – net zoals mensen – groepsdieren bij uitstek. Het onderscheid tussen egoïstisch en altruïstisch, is vaak niet zo zwart-wit. Die twee kunnen heel goed samenvallen. Dat hebben die bultruggen goed begrepen.
Maarten Boudry en Jeroen Hopster belichten beurtelings klassieke en eigentijdse denkfouten.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
