Home Denkfout: Misplaatste zekerheid
Denkfouten

Denkfout: Misplaatste zekerheid

Door Jeroen Hopster op 31 januari 2018

Cover van 02-2018
02-2018 Filosofie magazine Lees het magazine

Je zoekt naar zekerheid met betrekking tot kennis die feilbaar is  

Waarschijnlijkheid is de gids van het leven’, luidt een oude filosofische wijsheid – een variant erop vinden we al bij Cicero (106–43 v.Chr.). Verrassend, want bij de Romeinen hoef je gewoonlijk niet aan te kloppen voor inzichten over waarschijnlijkheid. Kansrekening was hun vreemd. In het populaire bikkelspel, gespeeld door schaapsbotten te werpen, werd de grootste waarde gehecht aan de zogenoemde ‘Venusworp’. Dat was tevens de worp die het vaakst voorkwam. Wellicht sponnen orakels er garen bij: goede worpen waren goed voor de zaken. 

Cicero’s begrip van waarschijnlijkheid was primitief, maar hij had zonder meer gelijk: waarschijnlijkheden zijn ons kompas in leven en denken. Onwrikbare zekerheden zijn veel schaarser; daarnaar streven we vaak tevergeefs. Sterker nog: voor veel denkfouten geldt juist dat ze zijn ontsproten uit een misplaatste drang om te verabsoluteren, te objectiveren en stellige zekerheden te zoeken waar die er niet zijn. 

Neem de volgende waarschuwing, een standaard-disclaimer in een handboek statistiek: ‘Correlatie impliceert geen causatie.’ Dat twee zaken met elkaar samenvallen hoeft niet te betekenen dat het ene het andere veroorzaakt. Zo bestaat er een sterke correlatie tussen het aantal vaten ruwe olie dat de Verenigde Staten het afgelopen decennium hebben geïmporteerd en de hoeveelheid kip die in dezelfde periode is geconsumeerd, of tussen het aantal films waarin Nicolas Cage jaarlijks speelt en het aantal mensen dat jaarlijks in een zwembad verdrinkt. Die correlaties zijn natuurlijk toevallig; van een oorzakelijk verband is geen sprake. 

Maar we moeten de waarschuwing niet tot stelregel verheffen, want in veel gevallen duiden correlaties wel degelijk op een oorzakelijk verband. Dat twee dingen herhaaldelijk samenvallen vormt beginnend bewijs dat het ene het andere veroorzaakt – zij het feilbaar bewijs, geen rotsvaste zekerheid. Anders gezegd: wanneer je een duidelijke correlatie herkent, dan wint de gevolgtrekking dat er sprake is van een oorzakelijk verband aan waarschijnlijkheid. Maar zekerheid heb je niet: op de regel bestaan uitzonderingen.

De juiste manier om ons kompas te kalibreren is door af te gaan op wat waarschijnlijk is, maar daarbij ook in gedachten te houden dat elk kompas het weleens begeeft. We kunnen ervan op aan dat morgen de zon weer opkomt, dat volgende maand een nieuwe Filosofie Magazine op de deurmat ligt en dat daarin een nieuwe denkfout staat. Maar we weten ook dat dat geen natuurwet is. Regels worden gebroken; eens zal het de laatste zijn geweest.

Maarten Boudry en Jeroen Hopster belichten beurtelings klassieke en eigentijdse denkfouten.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Filosofie.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste verhalen over filosofie. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.