In 1961 verscheen Les damnés de la terre, misschien wel het invloedrijkste werk van de Frans-Martinikaanse filosoof en psychiater Frantz Fanon. Het boek baarde meteen opzien, mede dankzij een vurige en uitvoerige inleiding van Jean-Paul Sartre. Sindsdien geldt het als een van de belangrijkste werken in de dekolonisatieliteratuur. Nu is er een nieuwe Nederlandse vertaling. Het boek is daardoor weer volop verkrijgbaar in onze taal; eerder was je daarvoor aangewezen op antiquariaten. Veel van Fanons observaties hebben aan actualiteit niets ingeboet. De wereld worstelt nog steeds met de demonen waarover Fanon schrijft: geweld, verdrukking, raciale ongelijkheid en ontmenselijking.
Als er één centraal thema is in De verworpenen van de aarde dan is het wel (de)humanisering. Het boek bestaat uit een verzameling essays waarin ontmenselijking als de essentie van kolonialisering wordt beschouwd. Fanon hekelt de narratieven die het kolonialisme legitimeren; het was geen civiliserend project. De ‘triomfantelijke communiqués van de missieposten’ vertelden slechts een leugenachtig verhaal. Fanon schrijft: ‘De Kerk in de kolonies roept de gekoloniseerde niet op om de wegen van God te bewandelen, maar wel de wegen van de witte mens.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
De implicatie daarvan is volgens Fanon dat dekolonisatie niets minder is dan een antropologische omwenteling. Het is de ‘vervanging van “één soort” mensen door een andere “soort” mensen’. Deze gedachte werkt Fanon in zijn boek uit. Hij meent dat dekolonisatie ‘werkelijk een creëren van nieuwe mensen’ was. Daarbij zouden de verdrukten, die jarenlang als inferieure wezens werden behandeld, de vrijen worden. De ‘laatsten zullen de eersten zijn’, de verontmenselijkten zullen (op)nieuw mens worden. ‘Totaal mens’, noemt hij het ook.
Fanon beschrijft dat dekolonisatie onmogelijk zonder slag of stoot kan gebeuren. De eerste honderd bladzijdes van De verworpenen van de aarde gaan uitdrukkelijk over geweld. Daarbij moet een belangrijke kanttekening geplaatst worden. Bepaalde interpretaties van Fanon presenteren hem als iemand die geweld in het kader van dekolonisatie vergoelijkte. Maar zijn beschouwingen zijn veelal descriptief en niet prescriptief: Fanon beschrijft hoe de processen van kolonisatie en dekolonisatie altijd geweld impliceren. Af en toe zijn er inderdaad passages waarbij Fanon met een meer activistische stem lijkt te spreken, maar meestal hanteert hij een scherpe, beschouwende pen. Eén biografisch detail is hier niet onbelangrijk: Fanon had een diepe weerzin tegen geweld.
Gestolen kunst
Fanon heeft veel aandacht voor de economische component van zowel kolonisatie als dekolonisatie. Hij merkt op dat het ‘humaniseren van de wereld’ niet mogelijk is zonder werk te maken van meer gelijkheid, herverdeling, betere arbeidsomstandigheden, zonder de macht van het grootkapitaal te beteugelen. Aan dat kapitaal dankt Europa haar schandalige grootheid. ‘De rijkdom waarin het zwelgt is de rijkdom die van de onderontwikkelde volkeren werd gestolen.’ In deze tijd, waarin debat gevoerd wordt over het koloniale verleden, excuses en herstelbetalingen, en de teruggave van gestolen kunstwerken, is deze lezing van Fanon erg actueel.
Maar niet al zijn observaties hebben de tand des tijds goed doorstaan. Fanon heeft dezelfde blinde vlek als veel Franse intellectuelen uit zijn tijd: de glorificatie van het communisme en de Sovjet-Unie. Die blinde vlek is bij hem misschien opmerkelijker dan bij Sartre en andere tijdgenoten. Fanon toont namelijk dat hij een scherp inzicht heeft in de dehumaniserende taal en tendensen die eigen zijn aan imperialistische verdrukking. Maar ten aanzien van het Russische imperialisme blijkt Fanon die scherpte plots verloren te zijn.
Het is moeilijk om bij lezing niet te denken aan hoe Europa vandaag de dag omgaat met vluchtelingen uit Afrika. Of aan de dehumaniserende praktijken en retoriek in Rusland ten aanzien van Oekraïne. Of aan de oorlog in Gaza. Joost Beerten voltooide deze nieuwe vertaling in oktober 2023. Hij draagt – met een stevige sneer naar de Verenigde Staten en de Europese Unie – zijn vertaling op aan het Palestijnse volk. Opvallend is daarbij wel dat het voorwoord van Sartre behouden is gebleven. Toen Sartre Israël steunde in de Zesdaagse Oorlog besloot Fanons weduwe namelijk dat Sartres voorwoord verwijderd moest worden uit nieuwe edities van De verworpenen van de aarde. Ze noemde Sartres ‘pro-Zionistische attitude onverzoenbaar met Fanons werk’.
De verworpenen van de aarde
Frantz Fanon
vert. Joost Beerten
Ten Have
272 blz.
€ 24,99
