Zodra er een nieuw boek van antropoloog en filosoof Ton Lemaire verschijnt, is het tijd om naar de boekhandel te gaan. Lemaire is een van de belangrijkste Nederlandse cultuurcritici. Bij hem vind je kritiek op het kapitalisme, de milieuverontreiniging, de moderne gehaastheid, de toenemende ongelijkheid en onze lakse houding ten aanzien van allerlei crises. Het zijn sombere onderwerpen, maar Lemaire schrijft zo goed dat je dit voor lief neemt. Zijn zinnen zijn mooi en de eruditie straalt van elke pagina af. Je wilt hem gewoon lezen.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
De nieuwste Lemaire heet Tegen de tijd. Kanttekeningen bij onze wereld. Het is een verzameling van essays, met op het eind wat aforismen. Voor kenners van de 80-jarige Lemaire bevat het niet veel nieuws. Hij herneemt de bekende thema’s en het boek leest als een afscheid. Op de laatste pagina treffen we dit aforisme: ‘Het heden is het verdwijnende moment waarin de toekomst omslaat in verleden tijd.’ En even daarvoor lezen we: ‘Wanneer ook de laatsten die zich ons nog herinneren dood zullen zijn, zal het lijken of we nooit hebben bestaan.’ In die zin schrijft Lemaire tegen de tijd in, als een vorm van absurd verzet tegen de vergetel- en vergankelijkheid.
Plaatsverlies
Wat mij betreft vergeten we Lemaire niet. In dit boek las ik weer een mooie passage over ‘plaatsverlies’. We voelen ons steeds minder verbonden met de plek waar we wonen, met als gevolg dat die plekken ook steeds minder eigenheid krijgen. Overal verschijnen zogenoemde on-plaatsen: ‘Roltrappen, metro-ingangen, ontvangsthallen van vliegvelden, tankstations, wegrestaurants, motelkamers, parkeergarages.’ Ook de winkelstraten zijn on-plaatsen geworden. ‘Het zijn plekken die wel efficiënt en productief zijn, maar tevens hol en leeg.’ Lemaire mist ‘topofilie’, ofwel liefde voor de plek waar je bent, liefde om er iets eigens van te maken.
Het heden is het moment waarin de toekomst omslaat in de verleden tijd
Ook Lemaires invalshoek in de ethiek blijft interessant: ‘Zoekend naar een fundament voor een nieuwe ethiek die ook de dieren kan insluiten, kom ik uit op het principe van kwetsbaarheid. Alle levende wezens zijn kwetsbaar en kunnen lijden en sterven.’ Allemaal worden we steeds kwetsbaarder, omdat we de natuur, onze eigen leefomgeving, bij gebrek aan topofilie niet goed beschermen. We verliezen de race tegen de tijd en we blijken niet in staat om het roer om te gooien, alle wetenschappelijke rapporten, filosofische argumenten en overlegorganen ten spijt. ‘Nee, ik denk niet dat we die wending in ons denken en doen kunnen maken op grond van inzicht, rationele afweging en democratische keuze.’
Dictatuur
Als rationaliteit en democratie niet werken, wat dan wel? Lemaire wijst op de mogelijkheid van een moderne dictatuur die ons met moderne verleidingsmiddelen, surveillance en zachte dwang de goede kant op stuurt. ‘Een toekomstige dictatuur hoeft helemaal geen gebruik te maken van de gebruikelijke grove middelen – geweld, gevangenschap, marteling, executie – maar kan de subtielere weg volgen van verleidingen in velerlei vormen: een gemakkelijk en welvarend leven met veel plezier, sport en spel en dit alles geholpen door de meest geavanceerde technologie. Mogelijk zijn we al een eind daarheen op weg.’
Een verleidingsdictatuur met gevoel voor kwetsbaarheid. Ik heb er mijn bedenkingen bij, en Lemaire ook. Democratie is luisteren naar elkaar, is gelijke gevallen gelijk behandelen, is iedereen – ook de dieren en de natuur – een stem geven. Zonder dat zal ook ‘de goede dictatuur’ – die sowieso een noviteit zou zijn – in geweld en onderdrukking omslaan. Ik vermoed dat Lemaire het hiermee eens is. In zijn wanhoop houdt hij ons de kwetsbaarheidsdictatuur als een waarschuwing voor, denk ik. Hij eindigt zijn slotessay althans met de zin: ‘In plaats van rond te dwalen in het labyrint van onze geschiedenis, zouden we de ban ervan moeten doorbreken om eindelijk vrij en autonoom te worden.’ Kijk, zo denk je tegen de tijd in.
Tegen de tijd.
Kanttekeningen bij onze wereld
Ton Lemaire
Ambo|Anthos
256 blz.
€ 22,99
