‘Echte politieke macht is onzichtbaar’, is een van de belangrijkste politieke lessen van filosoof Niccolò Machiavelli. FM-redacteur Leon Heuts legt in deze nieuwe reeks hedendaagse politieke leiders langs de machiavellistische meetlat. In dit eerste deel: ‘Merkiavelli’. Hoe blijft bondskanselier Angela Merkel zo machtig in Duitsland?
Volgens een recente peiling van Bild am Sonntag zou Angela Merkel haar partij naar een volstrekte meerderheid in het parlement kunnen leiden als er vandaag verkiezingen zouden zijn. De reden voor dit succes? Griekenland. De Duitse kiezers stellen haar kwaliteiten als crisismanager zeer op prijs. Terwijl Mark Rutte schoorvoetend moest toegeven een verkiezingsbelofte (‘geen geld meer naar de Grieken’) te hebben verbroken, en de VVD in de peiling een flinke klap oploopt, staat de Bundeskanzlerin sterker dan ooit. Hoe flikt ze dat toch? Omdat ze de belangrijkste politieke les van Niccolò Machiavelli goed heeft begrepen: echte politieke macht is onzichtbaar.
‘Merkiavelli’, zo typeert de vorig jaar overleden Duitse socioloog Ulrich Beck de politieke strategie van Angela Merkel. Machiavelli schreef met De Heerser een handleiding hoe macht te behouden – zonder morele scrupules – en volgens Beck heeft Merkel de belangrijkste inzichten van de Florentijnse renaissancedenker aangepast aan deze tijd. Dat zit hem vooral in die ene eigenschap die volgens Machiavelli onontbeerlijk is voor een geslaagd leider: virtù. Een leider die het lot naar zijn hand weet te zetten, doortastend en daadkrachtig is, toont virtù. Bij Machiavelli is dit een duidelijk mannelijke eigenschap: een leider toont ballen, vooral ook in moeilijke tijden. Maar Merkel heeft deze eigenschap volgens Beck gemoderniseerd – je zou ook kunnen zeggen: gefeminiseerd. Minder macho, maar des te effectiever.
De virtù van Merkel is een bijna fanatieke drang om vooral niet te handelen – althans niet zichtbaar. Merkel toont zich zo min mogelijk. Ze beperkt persconferenties tot een minimum. In het politieke steekspel schuift ze anderen naar voren. Zware dreigementen worden nooit door haar geuit, maar door haviken als de minister van Financiën Wolfgang Schaüble. Als Merkel dreigt, is het besmuikt (‘een vertrek van Griekenland uit de EU is hanteerbaar’). De grootste dwarsligger bij het nieuwe steunpakket aan Griekenland was nota bene Finland. Althans voor de bühne, want de Finse invloed achter de schermen is natuurlijk verwaarloosbaar – niemand twijfelt aan de diplomatieke ruimte die Merkel de Finnen gunt om daadkrachtig te zijn. Macht is iets gunnen. Zelf zegt Merkel voor de schijnwerpers zelden ja of nee (altijd een ‘jein’, aldus Beck).
Hoewel niet macho, zou Machiavelli er beslist bewondering voor hebben gehad. Machiavelli stond dan weliswaar een agressieve manier van leidinggeven voor, bovenal wist hij dat er geen vaste regels zijn in het spel om de macht. De winnaar is per definitie iemand die zich weet aan te passen aan de omstandigheden, en al doende de regels stelt. Een heerser moet leeuw en vos kunnen zijn, schrijft Machiavelli – soms agressief, soms sluw. Het lot – Fortuna – is hierin bepalend, en het lot is Merkel beslist welgezind; als leider van het economisch sterkste land van Europa is haar speelruimte groot. Maar juist dan getuigt het van virtù, van grote virtuositeit, om niet op de voorgrond te hoeven staan. Om in te zien dat op het toneel een half woord al genoeg is. Hoeveel politici – vooral mannen – zouden hun ijdelheid niet kunnen bedwingen? En ook dat is een machiavellistische les. Als diplomaat en ambtenaar in dienst van de republiek Florence was Machiavelli zelf een ‘macht achter de macht’ en gespeend van iedere vorm van ijdelheid. Juist door zijn relatieve onzichtbaarheid won hij aan invloed. Een macht die zich toont, is immers tegelijkertijd kwetsbaar. Rutte wilde daadkrachtig zijn met stoere opmerkingen over Griekenland – maar toen hij later op zijn belofte moest terugkomen, wachtte hem hoon. Dan is het beter om achter de schermen je invloed te laten gelden.
Er zijn meer voordelen aan deze onzichtbaarheid, zoals mythevorming. De ogenschijnlijk bescheiden rol van Merkel draagt bij aan haar imago als de ‘moeder des vaderlands’, die in stilte haar werk doet. Tegelijkertijd twijfelt niemand aan haar vermogen om keihard te zijn. Puur vanuit het oogpunt van macht bekeken was het een meesterzet om de Griekse premier Tsipras na het referendum als een stoute schooljongen terug te sturen naar Griekenland, met een bezuinigingspakket dat nóg zwaarder was dan waar de Grieken al ‘nee’ tegen zeiden. Ook hier overigens twijfelt niemand eraan dat Merkel het mandaat voor de publieke vernedering heeft gegeven – maar de afzender is de Eurogroep. Zo slaat ze een dubbelslag. Machiavelli stelt dat hoewel het niet verkeerd is voor een leider om geliefd te zijn, het toch beter is om gevreesd te zijn. Merkel is het allebei: geliefd in Duitsland, gevreesd daar buiten.
En toch is Merkel ook weer niet de ideale machiavellist. Hoewel Machiavelli geldt als een cynische Realpolitiker, had hij wel degelijk grote idealen. In het laatste hoofdstuk van De Heerser stelt hij dat het in stadstaten verscheurde Italië een sterke leider nodig heeft om een echte natiestaat te worden – en zo te voorkomen dat Italië ten onder gaat aan burgeroorlogen en invasies door vreemde mogendheden. Daarvoor is visie nodig. En niet zo’n beetje. Een verstandig leider doet er goed aan zich te spiegelen aan de allergrootsten: Mozes, Romulus, Alexander de Grote, Hannibal, Julius Caesar – dat soort namen. Nu zijn dergelijke leiderstypes niet meer van deze tijd, maar de boodschap van Machiavelli is helder: zonder een visie, zelfs een tikje messianisme, vaart uiteindelijk geen leider wel. Politiek vraagt ook om grootsheid, grandezza. En dat geldt zeker voor leiders in chaotische tijden, in verscheurde gebieden.
We kunnen ons afvragen of Merkel de leider is die op zijn minst de schijn heeft de diepe wonden die zijn geslagen in het Europese model te kunnen helen. Veel Europeanen menen dat de Europese Unie solidariteit en democratie heef omgeruild voor het recht van de sterkste. Merkel is dan wel in Duitsland onbetwist, maar in Europa geldt een ander verhaal. En Duitsland kan zich niet aan Europa onttrekken. Het is begrijpelijk dat Merkel wars is van visie – als politiek leider van een land dat de vorige eeuw is verscheurd door ideologie. Maar de huidige staat van Europa vraagt om meer dan cynische machtspolitiek, en ook Machiavelli had dat kunnen vertellen.
Niet alleen is Machiavelli een inspiratiebron voor Leon Heuts om hedendaagse politici onder de loep te nemen, ook organiseert hij samen met voormalig Denker des Vaderlands Hans Achterhuis de Machiavelli-reis. Op deze reis leert u een andere Machiavelli kennen: een slimme en gevatte figuur uit de Renaissance.
