Het is een klassieke scène uit de Britse comedyserie Only fools and horses. Een niet zo snuggere straatveger komt bij zijn vrienden en toont vol trots de medaille die hij van het stadsbestuur heeft gekregen voor twintig jaar dienst. ‘En dat allemaal samen met mijn trouwe metgezel,’ zegt hij terwijl hij zijn zo goed als nieuwe borstel toont. ‘Dan zul je er wel niet zo veel mee geveegd hebben,’ merkt een van de vrienden op. Waarop de man antwoordt: ‘Toch wel, want ik heb inmiddels al zeventien keer de kop en veertien keer de steel vervangen.’ Lachen natuurlijk, want hoe zou dat nog dezelfde borstel kunnen zijn?
Maar stel nu dat het om een mens ging. Om John Demjanjuk bijvoorbeeld, de beul van Sobibor, die in 2009 werd berecht voor zijn oorlogsmisdaden. Het menselijk lichaam maakt elke dag 330 miljard nieuwe cellen aan. Slechts een bijzonder klein aantal gaat een heel leven mee. Was Demjanjuk tijdens de berechting een andere persoon dan degene die decennia geleden die gruweldaden pleegde? Of wat als Demjanjuk, bijgenaamd ‘Ivan de Verschrikkelijke’, had gezegd dat hij vierenzestig jaar na het beëindigen van de oorlog echt dezelfde niet meer was als toen? Hadden we dan ook gelachen? Natuurlijk niet, want een mens is geen borstel. Hij beschikt immers over een geest, en die verandert niet. Of doet die dat juist wel, door zaken te vergeten bijvoorbeeld? Of door ze te verdringen?
Maakt de geest ons uniek?
Het voorbeeld laat zien dat psychologie en filosofie niet van elkaar los te denken zijn. Wat is de menselijke geest? In hoeverre is die terug te voeren op onze hersenen? En maakt de geest ons uniek? Het zijn maar een paar van de vragen uit de wijsgerige psychologie. In het voortreffelijke This is mental! gaat Pieter Adriaens, hoofddocent filosofie aan het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte van de KU Leuven, dieper in op verschillende aspecten van die discipline.
Vrije wil
Mentale toestanden, schrijft Adriaens, zijn onder te brengen in drie categorieën: ervaringen (zoals emoties), propositionele attitudes of gedachten, en mentale handelingen zoals een rekensom maken. Maar deze drie categorieën zijn in de praktijk slechts zelden helemaal van elkaar te onderscheiden. Je zou de menselijke geest kunnen zien als een Zwitsers zakmes, dat door Darwins evolutie voor de belangrijkste taken een eigen stukje gereedschap heeft ontwikkeld, zoals het geheugen, het voorstellingsvermogen en het vermogen om problemen te analyseren en op te lossen. Maar uiteindelijk vormen zij samen die geest – of dat mes, om in de metafoor te blijven.
En dat doen ze samen met het lichaam, want van een strikt dualisme wil Adriaens niet weten. Ook al zijn er gedachte-experimenten bedacht waarin de geest zonder lichaam zou kunnen bestaan, in de echte wereld kan de geest pas groeien door contact met anderen. Lichamelijk contact ook, dat verwerkt wordt in onze hersenen. Het cartesiaanse dualisme kan Adriaens dus gestolen worden, net zoals Dick Swaabs idee dat de geest te reduceren zou zijn tot fysieke processen.
Scheiding lichaam en geest
Het is een genuanceerde stellingname die Adriaens zijn hele boek volhoudt. Hier is een filosoof aan het woord en geen ideoloog. Hij wil heel veel uitleggen en aantonen. Elk van zijn tien hoofdstukken zou een boek op zich kunnen vormen. En hij wil ons er vooral op wijzen dat de realiteit niet in een paar oneliners te vatten is. Als lezer leg je het boek soms even opzij om je af te vragen wat je zelf denkt over wat Adriaens net heeft beweerd, en dat is een goed teken. Zijn dieren in staat tot denken of is dit antropomorfisme? Zijn onze geest en hersenen te vergelijken met respectievelijk de soft- en hardware van een computer? En wat moeten we vinden van de vrije wil? Want ook daar heeft Adriaens een antwoord op. Natuurlijk bestaat die, betoogt hij, alles hangt namelijk af van wat je daar precies onder verstaat. We zitten altijd in een bepaalde omgeving en hebben te maken met onze eigen hersenen; daar moet je rekening mee houden, maar die leggen niet alles vast. Binnen die context is vrijheid mogelijk.
Ook op dit vlak gaat Adriaens dus op zoek naar redelijkheid. ‘De filosofie is per definitie een verwarrende bezigheid,’ schrijft hij, ‘maar die verwarring is haar einddoel niet’. This is mental! toont alvast de contouren van een pad er doorheen.
This is mental! Een inleiding tot de wijsgerige psychologie
Pieter Adriaens
Pelckmans
200 blz.
€ 27,-
