Het Duitse ministerie van Binnenlandse Zaken heeft wetenschappers aangespoord te helpen om de angst voor corona te vergroten. ‘Het vertrouwen in de wetenschap kan daarmee onder druk komen te staan,’ zegt filosoof Natascha Rietdijk.
Het dagblad die Welt onthulde deze week dat het Duitse ministerie van Binnenlandse zaken in maart en april vorig jaar, tijdens de eerste coronagolf, gezondheidswetenschappers onder druk heeft gezet om de gevaren van corona aan te dikken. Het ministerie wilde daarmee draagvlak scheppen voor een strenger coronabeleid, met ‘maatregelen van preventieve en repressieve aard’. Dat blijkt uit een uitgelekte emailwisseling die de krant inzag.
Onderzoekers van onder meer het Robert Koch Institut, het Duitse RIVM, werden dringend verzocht een worst-case-scenario aan te leveren voor een intern rapport van het ministerie over de te volgen strategie. Het document toont verschillende rekenmodellen, waaronder een inktzwart toekomstbeeld met een miljoen doden en een totale ineenstorting van de economie – aangeleverd door het RWI, een invloedrijk economisch onderzoekinstituut.
Uit de gelekte mailwisseling blijkt bovendien dat wetenschappers actief meedachten met het ministerie en zelf met ideeën kwamen voor een campagne om ‘angst en volgzaamheid bij de bevolking’ op de agenda te zetten.
Wat het Duitse ministerie deed, tast de onafhankelijkheid van de wetenschap aan, zegt filosoof Natascha Rietdijk, die aan Tilburg University promoveert op het afnemend vertrouwen in kennisinstituties. ‘Het uitoefenen van druk gaat in tegen de autonomie van de wetenschap. Objectieve conclusies komen zonder invloed van buitenaf tot stand. Bovendien draait het Duitse ministerie de zaken om. De overheid moet zich laten informeren door de wetenschap en daar haar beleid op baseren. Ze moeten niet eerst beleid maken en vervolgens op zoek gaan naar data die dit ondersteunen.’
Tijdens de coronapandemie is het bovendien belangrijk dat de wetenschap verschillende scenario’s laat zien. Rietdijk: ‘Een rekenmodel is niet waterdicht, hoe degelijk uitgevoerd ook. Het blijft een scenario en biedt geen zekerheden.’
Ineke Sluiter, president van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, laat (via email) weten dat het nooit de bedoeling is dat wetenschappers de angst vergroten als dat niet door de situatie gerechtvaardigd is. ‘Wetenschappelijk adviseurs die ook aan publieksvoorlichting doen moeten eerlijk en transparant zijn. Dat betekent een fine line tussen duidelijk maken dat er reden tot ongerustheid is en geen paniek zaaien.’
Is een voorval zoals in Duitsland ook in Nederland denkbaar? ‘Er is in Nederland geen enkele aanwijzing dat dit aan de hand is,’ reageert Sluiter. Rietdijk ziet dat anders. ‘Kijk naar de affaire rond het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum uit 2017. Toen oefende de politiek met succes druk uit op het instituut. Vraagstelling en conclusies van rapporten werden aangepast zoals het politiek goed uitkwam.’ Nuancerend: ‘Deze manier van doen blijft wel uitzondering. Over het algemeen zijn de wetenschappelijke standaarden hoog.’
‘Door dit soort gebeurtenissen kan het vertrouwen in de wetenschap onder druk komen te staan’, zegt Rietdijk. ‘Zeker bij mensen die toch al wantrouwend in de maatschappij staan.’ Het nieuws uit Duitsland is koren op de molen van anti-vaxxers, legt ze uit. ‘Dat zijn mensen die wetenschappers en politici pertinent niet vertrouwen. Ook als het tegendeel wordt bewezen, blijven zij geloven dat wetenschappelijke onderzoeken zijn gefingeerd of betaald door farmaceutische bedrijven.’ Zij hebben nu een extra argument, denkt ze, om mensen die geen harde anti-vaxxers zijn, maar door corona wél aan instituten als het RIVM zijn gaan twijfelen, te bereiken.
Rietdijk doet onderzoek naar het fenomeen echokamers. ‘Een echokamer is een groep mensen die buitenstaanders ontzettend wantrouwen.’ Door de corona-epidemie groeit het fenomeen, ziet ze, en wel aan beide kanten van het spectrum. Echokamers worden al snel geassocieerd met anti-wetenschappelijk georiënteerde groeperingen, legt ze uit, maar er bestaan ook echokamers die zich juist sterk vastklampen aan het officiële regeringsbeleid tijdens de coronacrisis.
Rietdijk: ‘Critici van de coronamaatregelen worden door deze groep al snel in een hoekje gezet van radicale anti-vaxxers. Dit terwijl er ook wel legitieme bezwaren zijn tegen bepaalde corona maatregelen,’ zegt Rietdijk. ‘Er is een echokamer van mensen die vinden dat je geen vraagtekens mag zetten bij het coronabeleid van de regering omdat je dan ook vraagtekens zet bij de wetenschappelijke uitkomsten die daaraan ten grondslag liggen. Zij gaan voorbij aan de interpretatieruimte tussen politiek en wetenschap. Wetenschap levert data aan maar wat de politiek daar vervolgens mee doet, blijft een politiek besluit.’
‘Geen bewijs voor samenzwering van wetenschappers’
Lorraine Daston, wetenschapsfilosoof en voormalig directeur van het Max Planck Instituut voor wetenschapsgeschiedenis in Berlijn, relativeert het bericht in Die Welt. ‘Ik twijfel er geen moment aan dat het Duitse ministerie alles uit de kast heeft getrokken om de ernst van de situatie tot de Duitse bevolking te laten doordringen. Maar ik zie nog geen harde bewijzen voor een samenzwering waarin wetenschappers beschikbare gegevens verdraaien om dat doel te bereiken. We moeten niet vergeten hoe weinig data we tot onze beschikking hadden over Covid-19 in maart 2020, en hoe tegenstrijdig deze data waren. In april leek het er nog op dat het sterftecijfer in Italië boven de 12 procent en in Duitsland slechts 2,2 procent was (bron: Johns Hopkins Corona Dashboard, 10 april 2020). Zelfs nu we meer ervaring hebben met het virus, verschilt het aantal dodelijke slachtoffers (aantal sterfgevallen ten opzichte van vorige jaargemiddelden) sterk op verschillende locaties. New York City kende bijvoorbeeld een toename van 61 procent sterfgevallen in 2019, en het lijkt redelijk om deze sterfgevallen bijna allemaal toe te schrijven aan Covid-19.
Overheden vroegen epidemiologen in 2020 om modellen die de worstcasescenario’s van Covid-19 in kaart brengen. Deze gepresenteerde modellen lijken mij niet in strijd met wat op dat moment in 2020 bekend en niet bekend was over Covid-19.’
Dit is een aangepast bericht. Aangepast op 17 februari 2021. De eerste versie was nog zonder de reactie van Daston.
