Eduard Douwes Dekker (1820-1887), beter bekend als Multatuli, werd deze zomer door de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde uitgeroepen tot de belangrijkste schrijver in het Nederlandse taalgebied. Neerlandicus Dik van der Meulen schreef een vuistdikke biografie waarin Multatuli naar voren komt als een klokkenluider die de misstanden in Nederlands-Indië aan de kaak stelt, een hardcore atheïst en eigenzinnig vrijdenker.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Beschouwt u Multatuli als een denker?
‘Dat is moeilijk te zeggen. Ik vind dat er wel iets voor pleit om hem filosoof te noemen, maar dan wel een zonder systeem. Het kennis nemen van andere filosofen kent bij hem een grote willekeur. Zo noemt hij Schopenhauer een of twee keer, maar het is niet waarschijnlijk dat hij hem echt las. Multatuli wilde op eigen kracht de waarheid ontdekken en hij wilde daarom per se geen filosoof aanhangen.’
Hij was toch een groot liefhebber van Rousseau?
‘Rousseau heeft zijn hele gedachtewereld en handelen in alle opzichten beïnvloed. Rousseau staat echt aan de basis van Multatuli’s denken. Emile ou de l'éducation maakte diepe indruk op hem. Rousseau en Multatuli zijn beiden van mening dat een natuurlijke omgeving een gunstig effect heeft op de mens. Beiden denken dat de mens zich evenwichtiger en gezonder ontwikkelt als hij in een natuurlijke omgeving opgroeit. Dit in tegenstelling tot een kind uit een uiterst vroom en streng gezin waarbij de opvoeding een knellende werking heeft. Een kind dat gebukt gaat onder dogma's en voorschriften, kent een moeizame ontwikkeling op geestelijk vlak.’
Is Multatuli door nog meer wijsgeren beïnvloed?
‘In een indirecte zin heeft Aristoteles ook invloed op Multatuli gehad. Ik zeg indirect omdat de mimesis-gedachte van Aristoteles in hoge mate voor Multatuli's houding tegenover kunst en literatuur geldt: beiden denken dat de kunstenaar een wereld schept op basis van de werkelijkheid. De kunstenaar laat het daar echter niet bij. In die werkelijkheid zoekt de kunstenaar de universele waarheid. Kunst heeft in dat opzicht een diepere waarde dan, bijvoorbeeld, geschiedenis omdat die slechts gebeurtenissen weergeeft. Ik kan niet aantonen dat Multatuli van Aristoteles' stelling op de hoogte was. Zo niet dan heeft hij, in zekere zin, voor de tweede keer het wiel uitgevonden. Hij is er in ieder geval wel in geslaagd deze theorie op een volstrekt eigen wijze tot uitdrukking te brengen.’
Wat vindt u het meest filosofische werk van Multatuli?
‘Zijn Ideeën vind ik het meest filosofisch omdat het zoeken van de waarheid hierin centraal staat, en omdat hierin een reeks denkbeelden tot uiting komt over Multatuli's atheïsme. In de lijn van andere verlichtedenkers is Multatuli meer gecharmeerd van de wetmatigheid van de natuur dan van godsdienst.’
Waarom vond hij de natuur belangrijker dan God?
‘Multatuli ziet in dat de natuur willekeurig en onverschillig opereert. Zo was hij eens op bezoek in een metaalfabriek, en daar kreeg hij, dankzij een grote industriële schaar, inzicht in de natuur. De schaar was bedoeld voor het knippen van koperplaten. Multatuli schrijft dat het voor de schaar niet uitmaakt of je een plaat koper laat knippen, een vel papier of een mooi meisje. De schaar doet zijn werk en de natuur net zo. De schaar, evenals de natuur, discrimineert niet en redeneert evenmin. Het is de wetmatigheid die Multatuli meer ontzag inboezemt dan het concept van een godheid.’
Multatuli, leven en werken van Eduard Douwes Dekker, door Dik van der Meulen, uitgeverij SUN, Amsterdam 2002, 912 blz., € 45,-
