Darian Leader is kort in Amsterdam – twee dagen, langer wilde hij zijn patiënten niet in de steek laten – omdat Het nieuwe zwart uitkomt, de Nederlandse vertaling van zijn nieuwe boek. Daarin zet de Britse filosoof, publicist en psychoanalyticus uiteen dat de veelvuldig gestelde diagnose ‘depressie’ het gevolg is van een miskenning – een ontkenning zelfs – van wat aan de symptomen van depressie ten grondslag ligt.
Leader: ‘De laatste decennia zijn we heel anders gaan denken over wat we tegenwoordig depressie noemen. We diagnosticeren somberheid en neerslachtigheid zoals alle andere gezondheidsproblemen, namelijk louter op basis van symptomen. Je krijgt de diagnose depressie als je hoog scoort op somberheid, lusteloosheid, verlies van eetlust, libidoverlies, slapeloosheid et cetera. Het accent is daardoor helaas verschoven naar uiterlijk gedrag, terwijl medici dertig, veertig jaar geleden – terecht – nog naar de verborgen boodschap achter deze symptomen keken; ze veronderstelden toen nog dat achter die uiterlijke verschijnselen complexe, onbewuste processen schuilgaan.’
De tegenwoordig veel voorgeschreven antidepressiva hebben volgens Leader sterk bijgedragen aan deze ontwikkeling. ‘Er is een ziekte gecreëerd die bij de medicatie moet passen. Alle symptomen reageren op medicijnen. De redenering is dan: als antidepressiva stemming, eetlust en slaapproblemen beïnvloeden, is depressie een probleem van stemming, eetlust en slaappatronen. Per jaar geeft de farmaceutische industrie 25 miljard euro aan marketing uit; ze heeft er blijkbaar baat bij om van depressie een klinische categorie te maken. Dat hangt samen met de instorting van de markt voor milde tranquillizers, eind jaren tachtig, nadat bekend was geworden dat deze middelen hoogst verslavend zijn. Er moest een nieuwe diagnostische categorie met bijbehorende remedie gepopulariseerd worden om de malaise van de stedelijke bevolking te verklaren en erop in te spelen. Sinds de jaren negentig stijgen de uitgaven aan deze middelen, ook nu nog – terwijl allang bekend is dat ze helemaal niet zo doeltreffend zijn voor de problemen die mensen ervaren en bovendien heel wat ongewenste bijwerkingen hebben.’
Atomisering van het ‘zelf’
‘De nieuwe interpretatie van ons lijden doet geen recht aan wie wij zijn, wie de mens is’, zegt Leader. Hij spreekt over de atomisering van het ‘zelf’. We zien onszelf als opgebouwd uit atomen, waardoor we delen kunnen verwijderen, wegsnijden of upgraden. Depressie is dan een lokale hersenstoornis, waartegen we een pil kunnen nemen, of het gevolg van denkfouten die we door een nieuwe conditionering kunnen veranderen. Aan deze opvatting ligt een heel specifiek beeld van de mens ten grondslag: hij is een wezen dat in principe – tenzij hij ziek is – zoekt naar geluk en behoeftebevrediging. Er is in dat beeld geen eigen ruimte voor wanhoop en verdeeldheid, behalve dan als stoorzenders.
Leader: ‘Alsof de mens alleen maar gericht is op geluk en bevrediging! De menselijke geest is veel complexer. Wat volledig ontbreekt in dit mensbeeld is dat we verdeeld zijn: in ons innerlijk voeren we een permanente strijd tussen passie en rede, tussen wil en opvoeding, tussen opbouwende en destructieve krachten. En dat is moeilijk te managen.’
Veel gevallen die tegenwoordig worden gediagnosticeerd als depressie, zijn in feite het resultaat van geblokkeerde of gestagneerde rouw, vervolgt Leader. ‘Rouwen is net als seks – goede rouw komt weinig voor.’ Daarbij moeten we beseffen dat de manieren waarop mensen verlies verwerken niet eenduidig is. ‘Er zijn oppervlakkige beschrijvingen van het rouwproces – dat volgens de psychiatrische handboeken in bepaalde fases verloopt: verbijstering, ontkenning, woede, magisch denken, neerslachtigheid en ten slotte aanvaarding van het verlies. Maar dat vertelt weinig over de soms onbewuste mechanismen die erachter schuilgaan.’
We moeten ook daarbij verder kijken dan het uiterlijke gedrag, zegt Leader. En verder dan de vele andere clichés over hoe je een verlies te boven komt. ‘We horen zo vaak dat het “leven doorgaat, dat we verder moeten”. Ja inderdaad, maar dan moet je wel de tijd nemen om te weten waar je vandaan komt. Een ander cliché is dat je uiteindelijk een streep moet zetten onder je verlies. Maar is dat werkelijk mogelijk? Over een verlies rouwen duurt misschien wel je hele leven. Het gaat er eerder om dat verlies te integreren in je leven.’
Publieke rouw
Het rouwproces komt niet vanzelf op gang, gaat Leader verder. Daarvoor is het vaak nodig dat we ons kunnen identificeren met andere rouwende mensen – met personages in romans en films. Ook de dood van een bekende persoonlijkheid – bijvoorbeeld prinses Diana – kan als katalysator van de rouw fungeren. Leader: ‘In dat soort gevallen over hysterische menigtes spreken, is volkomen onterecht. Cynici beweren dat de tranen van deze mensen niet “echt” zijn. Maar dat idee berust op een misvatting: het gaat er niet om dat deze mensen huilen vanwege de bekende overledene, maar dat dit publieke rouwbetoon het mogelijk maakt te huilen om hun eigen verlies. In de Ilias lezen we ook al dat de menigte die rouwt om Patroklos dat niet zozeer doet vanwege deze in de strijd omgekomen vriend van Achilles. “De vrouwen bewenen zijn heengaan, maar elk had wel haar eigen verdriet en de mannen dachten elkeen aan wat zij achterlieten in hun huis.”’
Niet alleen om het rouwproces te beginnen, maar ook om het voort te zetten zijn anderen nodig. De buitenwereld moet het verlies – of dat nu door de dood of door scheiding is veroorzaakt – als iets vreselijks erkennen én meehelpen het te symboliseren, het te markeren. Dat is menselijk. Dat gebeurt bijvoorbeeld in rouwrituelen, zoals jaarlijkse herdenkingen. En vooral ook in een rouwdialoog, benadrukt Leader, waarin een ander bestaansrecht aan het verlies geeft, meehelpt het te verwoorden en die woorden ‘echt maakt’. ‘Want bij elk verlies moet je niet alleen je innerlijke wereld herscheppen, ook de symbolische wereld van conventies moet een nieuwe vorm krijgen. Alleen hierdoor kan een rouwende treuren om zijn verlies en daar tegelijkertijd langzaam afstand van nemen.’
