Ortega Y Gasset neemt het in de klassieker Opstand der horden op voor de aristocratie. Maar dat is geen pleidooi voor een bovenklasse. Ook onder arbeiders heb je aristocraten, en platvloersheid is veel rijke mensen niet bepaald vreemd. Aristocratie staat voor een nobele geest.
In het omineuze jaar 1933 – Hitler was aan de macht gekomen – verscheen De opstand der horden in het Nederlands: een bundeling van artikelen die de Spaanse filosoof Ortega y Gasset in 1929 en 1930 in een Spaanse krant had gepubliceerd, en die daarna meteen in boekvorm uitkwam in Spanje.
Het moment van verschijnen maakte het boek profetisch: had hij niet voorspeld wat er zou gebeuren als de horden het voor het zeggen kregen? Hitler kwam aan de macht, en zes jaar na de publicatie van zijn boek werd Spanje verscheurd door een burgeroorlog. Het is een boek dat sinds de publicatie leidde tot een heftig debat dat tot in onze tijd wordt gevoerd. Was de Spaanse denker een conservatief, een reactionair zelfs, die het weer eens opnam voor de elite? Of was hij een ziener, die als geen ander had voorspeld dat de wereld van de massamens snel zou ontaarden in geweld, oorlog en tirannie?
Omdat het een boek is dat – neem ik aan – vaker aangehaald dan gelezen wordt, zal de titel het nodige hebben bijgedragen aan de controverse: De opstand der horden, een vertaling van La rebelion de las masas. Masa is dus vertaald als horde, een woord dat associaties oproept met ‘een bende schuimbekkende Hunnen of Mongolen die met bijlen zwaaiend op ons afkomen gerend’, zoals vertaler Dierderik Boomsma in het voorwoord van zijn nieuwe vertaling schrijft. Terwijl masas een heel andere betekenis heeft. Masa betekent ook pasta, deeg, een massa wolken. Een massa is inert, slap, maar zeker niet primitief.
De massamens is er niet vooral op uit om de machthebbers van hun troon te stoten, zoals je dat wel van een horde zou verwachten. Ortega schreef in de eerste plaats een cultuurbeschouwing. Hoe hij die moderne tijd ziet? ‘Het kenmerkende van onze tijd’, schijft hij, ‘is dat de vulgaire geest, in het volle besef van zijn eigen vulgariteit, de euvele moed heeft zijn platheid bot te vieren en alom op te dringen.’ Het is een constatering die in onze tijd alleen nog maar eenvoudiger te maken is: neem het duo Gordon en Joling – ook bekend als Geer en Goor – dat de ene na de andere televisieshow krijgt waarin het niet veel anders doet dan beledigen: De mannen van het volk zeggen het recht voor z’n raap.
Slechte smaak
Maar daar houdt het niet mee op. Die horden, de massamens, valt niet samen met een sociale klasse. ‘De doorgeschoten democraat is zich evenwel gaan vereenzelvigen met het proletariaat uit sympathie voor zijn platvloerse taalgebruik.’, schrijft Ortega. Er heerst een tirannie van de slechte smaak. En het is weer niet moeilijk om zijn constatering door te trekken naar deze tijd. In de politiek hebben we aan de rechterflank een politicus die het tot zijn handelsmerk heeft gemaakt om te choqueren, de politieke Geer of Goor, zeg maar.
Maar niet alleen de extremen moeten het bij Ortega ontgelden: bij hem gaat het net zo goed om de stukjesschrijver in de krant die te snel met zijn mening komt, hoe intelligent die mening verder ook over komt.
Je zou kunnen verwachten dat Ortega het opneemt voor de aristocratie, voor de adel, die verdedigd moet worden tegen het plebs. En inderdaad zegt hij dat traditioneel die massamens onder het volk wordt aangetroffen. Maar hij benadrukt zelf dat juist ook onder de adel, die alleen vanwege de afkomst de titel en de status krijgt, die massamens aan een opmars bezig is. Tegelijkertijd ziet hij juist onder lagere sociale klassen velen die zich weten onttrekken aan de grauwe massa. ‘Daarentegen vindt men onder de arbeiders, die voorheen typerend waren voor wat wij ‘massa noemden, niet zelden voortreffelijke, door zelfdiscipline gestaalde karakters.’ De adel waar hij het over heeft stelt eisen aan zichzelf, denkt zelf na.
Ortega is een aristocraat, daar is geen twijfel over. Een vertegenwoordiger van de geestesadel, zijn motto is: noblesse oblige. En dat maakt zijn kritiek – voor mij – verteerbaarder: hij heeft hier niet de onderklasse – de horden – op het vizier, hij richt zich tegen een algehele verplatting.
Interessanter nog – en actueler ook – zijn de observaties van de wereld waar die moderne mens in is geworpen. Ortega schrijft met meer sympathie over die wereld dan je zou verwachten van de schrijver van De opstand der horden. We kunnen meer producten kopen dan ooit, er zijn meer banen en wetenschappelijke vragen en oplossingen, onze fysieke capaciteiten lijken groter dan ooit nu record na record verbroken wordt. Juist door die overvloed weet de mens geen keuzen te maken. Het is alsof Ortega deze tijd beschrijft. ‘We leven in een tijd waarin de mens voelt dat hij over een wonderbaarlijk vermogen beschikt om iets tot stand te brengen. Hij weet alleen niet wat hij tot stand moet brengen: meester van alle dingen, maar geen meester over zichzelf.’ Of hij schrijft ook: we bezitten alle talenten behalve het talent om daar gebruik van te maken.
Ook in deze situatie ziet Ortega toch weer kansen voor een waarlijk aristocratische levenshouding. Als alle waarden weggevallen zijn, als alles mogelijk is, is dat ook niet de kans om in contact te treden met het ware, authentieke leven. Het is alsof we Nietzsche lezen over de Übermensch. ‘Het zou namelijk betekenen dat we weer in contact kunnen komen met de fundamentele onzekerheid die essentieel is voor ieder leven, met de bijbehorende onrust die zowel beangstigt als bekoort op ieder moment dat we het leven ten volste beleven, tot in zijn diepste, kloppende kern.’
Het leven leven tot in zijn diepste, kloppende kern. Het is een programmatische zin voor Ortega: hij geeft geen lauwe cultuurkritiek op de Gordons en van zijn tijd, hij waarschuwt niet alleen voor de gevaarlijke en glibberige kant van de massamens – ook al doet hij dat zeker ook, en met overtuiging – maar hij is vooral op zoek naar een waarlijk aristocratisch leven.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
