‘Als individu alleen weet je niet veel’

Natascha Rietdijk doet promotieonderzoek naar post-truthpolitiek en de effecten daarvan op onder andere antivaccinatiebewegingen.

Beeld Martin Dijkstra

‘Wat je zelfstandig te weten kunt komen is beperkt. Voor een individu is het lastig om helemaal zelf, vanuit eigen zintuigen en verstand, kennis te vergaren. Ingewikkelde vormen van kennis, zoals in de wetenschap, kun je niet zelf checken of bewijzen. Om iets te kunnen weten moet je dus vertrouwen op anderen. Maar een groeiende groep mensen heeft dat vertrouwen niet. Denk aan antivaxers; zij wantrouwen vaak de instituties die de veiligheid van een vaccin moeten garanderen. Dat wantrouwen is vaak niet gerechtvaardigd en zit zowel de volksgezondheid als een open politieke discussie in de weg.’

‘Je moet weten op welke momenten je anderen mag wantrouwen. Antivaxers of mensen die zich verzetten tegen de coronamaatregelen vinden vaak dat het beleid te ver gaat, niet ver genoeg gaat of dat het beleid oneerlijk is. Dat zijn rationele en begrijpelijke zorgen. Maar als die omslaan in een diep wantrouwen, kan een echokamer ontstaan: een situatie waarbinnen een groep mensen hun eigen waarheden legitimeert vanuit een groot wantrouwen jegens buitenstaanders en instituten. Het gevaar daarvan is dat deze mensen wel geconfronteerd worden met tegenbewijs, maar dat ze ervan uitgaan dat je bewijsvoering van buitenstaanders helemaal nooit kunt vertrouwen.’

‘Hopelijk wakkeren politici het ontstaan van echokamers niet verder aan. Politici die de coronamaatregelen of het vaccinatiebeleid presenteren als een wetenschappelijke kwestie, suggereren dat er geen maatschappelijk debat over mogelijk is. Mensen voelen zich dan niet gehoord in hun zorgen, en op deze manier kan de politiek echokamers in de hand werken. Je ziet dan dat mensen het moeilijk vinden om de wetenschappelijke vraag – wat is het virus en hoe werkt het? – te onderscheiden van de politieke vraag – wat is goed beleid? Twijfels over beleid veranderen dan in wantrouwen van wetenschap of de waarheid in het algemeen. En dat zou niet moeten.’

‘De mens vertrouwt van nature op zichzelf, stelt de filosoof Linda Zagzebski. We vertrouwen erop dat onze zintuigen ons betrouwbare informatie geven, en dat vormt ook de basis voor ons vertrouwen in anderen. Vaak wordt die afhankelijkheid van anderen als problematisch gezien. Vertrouwen maakt ons kwetsbaar, omdat het door anderen beschaamd kan worden. Maar uiteindelijk draagt vertrouwen juist bij aan autonomie. Zagzebski legt dit mooi uit: autonomie is geen totale onafhankelijkheid van anderen, maar het vermogen om zelf te kiezen in hoeverre je je door anderen wilt laten beïnvloeden.’