Mensen zagen filosoof van de maand Spinoza vanwege zijn opvatting over de eenheid van God en de natuur wel eens als materialist, iemand die stelt dat er alleen materie bestaat en alles uit het gedrag van de materie verklaart. Maar was Spinoza dat ook?
In het eerste deel van de Ethica legt Spinoza uit dat geen enkel ding op zichzelf staat. Hij vereenzelvigt God niet alleen met de Natuur, maar zegt van beide dat zij niets anders zijn dan één universele ‘Substantie’.
‘Die Substantie is het enige wat werkelijk bestaat. Daarmee wilde Spinoza duidelijk maken dat er wat hem betreft niet meer dan één werkelijkheid is, één natuurlijk systeem waarin alles is opgenomen. Geen onder- of bovenwereld, geen hiernamaals. In dat systeem is alles op zo’n manier opgenomen dat niets aan de macht van het systeem ontkomt. Spinoza’s opvatting van de Natuur laat dan ook geen vrijheid aan de mens om zich aan de wetmatigheid van oorzaak en gevolg te onttrekken.’
In navolging van de Engelse filosoof Thomas Hobbes ontwierp Spinoza een psychologie die voornamelijk berust op het idee van zelfbehoud. Hierdoor zagen mensen hem als naturalist of zelfs als materialist, iemand die stelt dat er alleen materie bestaat en alles uit het gedrag van de materie kan worden verklaard.
‘Dat laatste is een groot misverstand: Spinoza’s Natuur (of God) is immers net zo goed geest als materie, en kent daarnaast nog oneindig veel andere ‘aspecten’. Hoewel Spinoza evenmin als Hobbes de egoïstische drijfveren van het menselijk handelen ontkent, is zijn psychologie uiteindelijk veel subtieler dan die van de pessimistische Engelsman. Spinoza wees er op dat er evengoed sociale emoties bestaan: wij handelen met het oog op hoe anderen over ons denken en wij kennen gevoelens van empathie voor familie, clubgenoten en soortgenoten, en meer in het algemeen voor wezens waarin wij onszelf herkennen.’
Als we een rationele houding ontplooien, is er hoop op een manier van samenleven die uiteindelijk voor iedereen meer waard is dan de primaire blik van het zelfbehoud of het clubgevoel.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
