4 vragen aan… Bo Tarenskeen

Wat hem verweten mag worden zijn geen kwade intenties, maar vooral onnadenkendheid. Hij was een brave, gehoorzame bureaucraat en dacht niet na over de consequenties van zijn werk. Zodoende sprak ze van “de banaliteit van het kwaad”. De Nederlandse socioloog Abram de Swaan meent in zijn laatste boek, Compartimenten van vernietiging dat dit concept misschien van toepassing was op de machinisten en wisselwachters die tijdens de bezetting uit desinteresse geen vragen stelden, maar niet op Eichmann zelf. Hij wist volgens De Swaan precies wat hij deed: hij dacht heel goed na en was gedreven, ambitieus en vooral creatief in zijn streven alle Joden uit te moorden. Door Arendt is Eichmann dus een metafoor geworden voor iets wat hij zelf niet was. Maar zelfs als De Swaan gelijk heeft, kun je je in het licht van recente neurowetenschappelijke publicaties afvragen of Eichmann strikt verantwoordelijk te noemen was voor wat hij heeft gedaan. Want verantwoordelijkheid impliceert vrije wil. Kunnen we iemand überhaupt schuldig verklaren, of hebben de populaire wetenschappers gelijk en zijn wij ons brein en bestaat de vrije wil niet?’

 

‘Je ziet de verheerlijking van vrijheid op dit moment overal om je heen. In reclames, muziek en politiek wordt ze voortdurend uitbundig gevierd. Maar hoe vrij zijn wij werkelijk? Hoeveel doen we op de automatische piloot? Zo’n grote vraag en zo’n groot onderwerp vraagt om een hele eigen vorm. Dus heeft de componist, Maria Alejandra Castra Espejo, een soort machinemuziek gecomponeerd. Keihard, heel streng. Daardoor worden zowel het publiek als de musici vermorzeld. Bij het onderwerp vrije wil hoort niet een ingetogen genre als een monoloogperformance, waar ik overigens een groot liefhebber van ben, maar juist iets gewelddadigs en pretentieus als een opera. Wat ik probeer te laten zien is het circus aan al dan niet bewuste associaties die we bij Eichmann hebben. En in dat circus lopen zeer uiteenlopende personages rond: de Golem – een mythische kleipop die tot leven is gekomen, een robot avant la lettre dus – de recidivist, de verlichtingsfilosoof, maar ook de hippie, het vrijgevochten individu dat al zijn eigendom, en dus zichzelf weggooit om helemaal zichzelf te kunnen zijn. Dat soort types zijn in de opera allemaal vertegenwoordigd omdat ze het onderwerp vrijheid op scherp zetten.’

‘Je mag toch alles hopen? Ik hoop in elk geval niet zo veel als ik begin met schrijven. Natuurlijk heb ik altijd een soort vermoeden, maar soms weet je pas bij de repetities wat je eigenlijk wil zeggen, en soms zelfs pas na de allerlaatste voorstelling. Bovendien, ik kan nu wel een idee hebben over hoe het moet zijn, maar als ik met de acteurs en muzikanten repeteer dan hebben zij ongetwijfeld hun eigen opvattingen, en die doen net zozeer mee. Ik denk ook niet te veel na over het publiek en hoe dat zal reageren. Dat zit mijn schrijven alleen maar in de weg. Het beste is om zo min mogelijk te hopen.’ 

 

‘Op dat soort grote vragen is elk antwoord onvolledig. Maar vooruit, een poging: de mens is een wezen dat betekenis geeft aan de dingen. Een betekenisvol leven is immers belangrijker dan een gelukkig leven. Misschien zit daar zijn vrijheid in: dat hij afstand van zichzelf kan nemen, zijn eigen bepaald-zijn als zodanig kan begrijpen, en vervolgens daarmee kan bewegen. Maar die vrijheid bestaat er ook in dat hij soms juist niet die afstand neemt, even met zichzelf samenvalt en opgaat in wat hij doet, anders kom je geen stap verder. Als ik naar mezelf kijk dan zie ik ook die gespletenheid. Ik ben afgestudeerd op het latere werk van Ludwig Wittgenstein, en met Wittgenstein wil ik vooral verhelderen, begrippen duidelijk maken en heb ik een aversie tegen grote woorden. Maar ik ben ook theatermaker. En die kunstenaar in mij zegt juist: “Niet verhelderen maar verdichten, parafraseren, het onaffe laten zien, geen problemen oplossen, zeker niet die van anderen”. Als de kunst de plek is voor het openbaar niet-weten, dan is de mens daar op zijn plaats.’