Wie maakt zich nog boos over massa-ontslagen?

Hoeveel werklozen er precies ziek worden van hun situatie, wordt niet onderzocht – de overheid heeft het subsidiebeleid voor dit soort onderzoek geschrapt – maar onderzoeksgegevens uit de jaren tachtig wijzen uit dat vijftig procent van de mensen die na enkele jaren nog werkloos waren, kampt met geestelijke of lichamelijke klachten.

Het is eigenlijk ongelooflijk – afgemeten naar de enorme psychische, lichamelijke en sociale gevolgen voor de werknemer – dat ontslag de laatste vijftien jaar algemeen wordt gezien als een min of meer acceptabel bedrijfsinstrument om competitief te blijven. Wekt massa-ontslag nog daadwerkelijk morele verontwaardiging? Wie ketent zich bijvoorbeeld in Venlo vast aan de voordeur van Océ? Is het eigenlijk nog wel mogelijk een moreel oordeel te vellen over massa-ontslag? Of zijn economie en moraal inmiddels zo ver uit elkaar gedreven dat ontslag – zowel door werkgever, als overheid en vakbond – als economisch onoverkomelijk wordt gezien?
Nog niet zo heel lang geleden bleef een werknemer zijn gehele werkzame leven bij één organisatie in dienst. Werd hij eerder om bedrijfseconomische redenen ontslagen, dan was dat ook voor de werkgever een morele nederlaag. Maar in de jaren negentig, de tijd van flexwet en job mobility, werd in Nederland het vertrouwde ‘Europese’ Rijnlandmodel, onder meer gekenmerkt door een stevige ontslagbescherming, gedeeltelijk ontmanteld. Het hardere Angelsaksische model – waarin het veel eenvoudiger is om mensen te ontslaan – werd, althans op belangrijke punten, omarmd.

De redenen daarvoor zijn – vanuit economisch oogpunt – rationeel. Een flexibel personeelsbestand zorgt immers voor een sterkere concurrentiepositie van bedrijven. Dat er ook nog morele motieven zouden kunnen zijn om het Rijnlandmodel te handhaven, doet daarbij minder ter zake. Dat hoeft ook niet, luidt de redenering. De neoliberale lezing van het Angelsaksische model – met in haar kern het abstracte beeld van de homo economicus, dat de mens reduceert tot een even egoïstisch als rationeel opererende ‘actor’ – leert dat de vrije markt haar eigen mores wel creëert. Niet dat die markt daarmee een overlopende bron is van altruïsme en menslievendheid, maar wie gelooft überhaupt nog in een dergelijke moraal?

De geboorte van de homo economicus kan men, met wat kwade wil, plaatsen in de achttiende eeuw. Bernard de Mandeville schokte zijn tijdgenoten met de Fable of the Bees, waarin hij op ironische wijze de moraal ondermijnde. In de fabel wordt verhaald van een ‘ruime korf, met bijen volgeplakt’, waarin iedereen leeft in grote welvaart en overdaad. Alle bijen zijn uitsluitend uit op eigen gewin, maar dat leidt niet tot daling van de welvaart. Integendeel: een economische crisis ontstaat pas op het moment dat Jupiter besluit om de ondeugd uit te bannen: de deugd doet zijn intrede, de welvaart verdwijnt en de bijen sterven van de honger. Mandeville wil laten zien dat het niet nodig is om van ‘bovenaf’ een moraal aan een samenleving te dicteren. Er is niets ‘verhevens’ aan moraal; juist individuele ondeugden, onderlinge concurrentie en het genadeloos nastreven van eigenbelang brengen een samenleving in zijn geheel tot grote daden – en daar profiteert uiteindelijk weer ieder individu van. Kortom: ‘private vices’ leiden tot ‘public benefits’. Gedicteerde moraal – bijvoorbeeld door een politicus die zich Jupiter waant – kan daarbij zelfs het zand zijn in de machine van de vooruitgang, omdat het mensen initiatiefloos maakt.De fabel van Mandeville speelde, samen met vele andere geschriften uiteraard, een rol in de creatie van het twintigste-eeuwse, neoliberale mensbeeld van de homo economicus. En daar valt veel voor te zeggen, het model past uitstekend bij de hedendaagse mens, die zich aanvankelijk goed thuis voelde op de vernieuwde, flexibele arbeidsmarkt. Het was zelfs een bepaalde lifestyle. Het zogeheten jobhoppen – het springen van baan naar baan – was in bepaalde sectoren populair; wie langer dan drie jaar bij dezelfde werkgever zat, was eigenlijk een beetje een sukkel. Zo iemand had niet begrepen dat er in het huidige klimaat eigenlijk geen werknemers meer zijn, maar uitsluitend ondernemers. Het gaat erom je eigen talenten op de arbeidsmarkt zo goed mogelijk te verkopen, en wie weet viel bij een concurrent van de huidige werkgever veel meer te verdienen.

Maar nu de internetzeppelin is neergestort, en ook de ‘oude economie’ hapert, nu er massa-ontslagen zijn bij Philips, Ahold, KPN, Bruynzeel, KLM et cetera, en nu de productie-industrie massaal verkast naar lagelonenlanden als China en Polen, kortom: nu de economie zich in al zijn dwingende, mondiale onvoorspelbaarheid toont, is het niet meer zo leuk. Allerlei ethische kwesties doemen op – zoals overigens vaker in crisistijd.

Het blijkt bijvoorbeeld wel heel erg moeilijk om géén morele vragen te stellen bij het louter handelen uit eigenbelang – ook al zijn die vragen, bot gesteld, vanuit het oogpunt van neoliberalisme niet rationeel. Topsalarissen van managers staan ter discussie en de ‘graaicultuur’ wordt openlijk gehekeld.
Uit dergelijke discussies blijkt dat er een curieuze spanning zit in het model van de homo economicus, iets waar onder meer ook econoom en Nobelprijswinnaar Amartya Sen op wijst. Ogenschijnlijk heeft het model een anti-utopische gratie, die afrekent met de fictie van een collectieve moraal die uitstekend past in een individualistische cultuur. Maar tegelijkertijd is de homo economicus niet meer dan een model, een abstractie, een homunculus die een duidelijke functie heeft binnen de economische wetenschap, als een soort van crash test dummy, maar die je niet kunt transporteren naar het dagelijkse leven. En dat is precies wat gebeurt, aldus Sen: de homo economicus sluipt onze samenleving binnen – hij is zelfs de premisse geworden van de huidige neoliberale politiek, waarin moraal wordt gereduceerd tot stoplap. ‘Zelfredzaamheid’, luidt dan het morele devies, dat zowel Reagan als Thatcher in de jaren tachtig al gebruikten om massa-ontslagen en sociale tweedeling te rechtvaardigen.

Dat leidt tot onzinnige conclusies. Bijvoorbeeld dat rationaliteit slechts te omschrijven valt als ‘maximalisatie van eigenbelang’. Binnen deze ‘self interest of view of rationality’ is het namelijk onmogelijk om handelingen te funderen op ethiek en moraal, en dat lijkt op zijn minst overdreven. In het dagelijkse leven stellen mensen voortdurend de vraag naar het algemeen goede, anders zou er van een samenleving überhaupt geen sprake kunnen zijn. En dat zou pas echt irrationeel zijn.

Maar hoe kan betrokkenheid een rol spelen bij massa-ontslag? Kunnen we een werkgever verwijten dat hij zijn bedrijf verkast naar Oost-Europa, omdat de lonen daar veel lager zijn? De ondernemer verwijst naar de keiharde concurrentiedruk, de wensen van de aandeelhouders en die van de consument – en in zijn optiek heeft hij gelijk. De schoorsteen moet blijven roken, aldus de Nederlandse variant van Brechts Erst kommt das Fressen, dann kommt die Moral. Bovendien: willen we tenslotte niet met z’n allen zo weinig mogelijk geld neertellen voor een nieuwe stereotoren? Dachten we werkelijk dat het geen gevolgen zou hebben dat het ding nog maar eenderde kost van de prijs tien jaar geleden? Arbeid heeft zichzelf in Nederland uit de markt geprijsd, en het gevolg is dat de zogeheten ‘maakindustrie’ zich vestigt in het buitenland. De ombouw van Nederland van maakindustrie naar kenniseconomie heeft zo zijn slachtoffers – doorgaans laaggeschoolden die niet meer aan de bak komen. Maar dit is een macro-economisch proces, en het heeft weinig zin om daarom de individuele ondernemer te vergasten op een morele preek. Hooguit kan je hem aanspreken op een ‘privé-moraal’: zorg dat het ontslag zo fatsoenlijk mogelijk verloopt – daar wil namelijk nogal eens wat mis gaan (zie kader).Maar betekent dat ook dat alle morele vragen op meer fundamenteel niveau zinloos geworden zijn? Bijvoorbeeld de vraag: ‘wat doen we met laaggeschoolden die uiteindelijk geen werk meer zullen vinden in een hooggekwalificeerde kenniseconomie’?  Wie beweert dat een dergelijke vraag zinloos is,  beweert volgens Sen tevens dat compassie en betrokkenheid in een samenleving ‘irrationele’ concepten zijn. Zo iemand is een sociale imbeciel, een ‘rational fool’.

Maar al is die vraag niet zinloos, dan nog kan het zo zijn dat ze simpelweg niet meer gesteld kan worden, hoe cynisch die conclusie ook is. Om betrokkenheid een plaats te geven – beaamt ook Sen – zou het huidige economische model dan ook op zijn minst ingrijpend moeten worden aangepast.

Toch zijn er ook nu al voldoende redenen om je af te vragen in hoeverre betrokkenheid een rol speelt in de economie. Het Rijnlandmodel, waarbinnen betrokkenheid gehandhaafd blijkt door intensief overleg tussen sociale partners, is niet ‘per se’ achterhaald omdat het in neoliberale ogen ‘minder rationeel’ zou zijn.
Een al te drieste omarming van het Angelsaksisch model kan uiteindelijk alleen maar banen kosten. Het is bijvoorbeeld geen groot geheim dat de fusie tussen KLM en Air France uiteindelijk een ontslaggolf betekent – een doelen van fuseren is dat alle ‘dubbele ’diensten uiteindelijk bij slechts één van de beide oorspronkelijke ondernemingen wordt gehandhaafd. De kans is groot dat diensten juist in Nederland worden afgestoten, omdat het ook in Frankrijk veel moeilijker is om iemand te ontslaan.