Via Voltaires omvangrijke netwerk verzekerde Catharina de Grote zich van positieve publiciteit in Europa. Omgekeerd hoopte de filosoof dat de ‘beschermgodin van het Noorden’ het Verlichtingsdenken in daden zou omzetten.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
In haar eerste brief aan Voltaire, omstreeks september 1763, beschrijft Catharina II hoe ze zeventien jaar eerder met zijn werk heeft kennisgemaakt: ‘Toevalligerwijs kreeg ik [uw] werk in handen: ik kon er geen genoeg van krijgen en ik wilde alleen nog boeken die net zo goed geschreven waren en waaruit net zoveel te leren viel. Maar waar die te vinden? […] Als ik over enige kennis beschik, dan heb ik dat beslist aan [u] te danken.’ Die loftuiting is nauwelijks overdreven. In 1746 voelde Catharina zich eenzaam en ongelukkig aan het Russische hof. Ze vond troost in boeken, zoals de Engelse hoogleraar Russische geschiedenis Simon Dixon schrijft in zijn uitvoerige en boeiende biografie. Ze was in die tijd net getrouwd met grootvorst Peter, die als kleinzoon van Peter de Grote voorbestemd was zijn tante Elisabeth op te volgen op de troon. Op zoek naar een geschikte huwelijkskandidate voor haar neef had keizerin Elisabeth in Duitsland rondgekeken, waar het wemelde van de kleine vorstenhuizen. Daar had ze een zekere prinses Sophie Auguste Friderike von Anhalt-Zerbst gevonden. Sophie was rijk noch bijzonder knap, maar wel intelligent en recht van lijf en leden. Binnen de Duitse adel was dat al heel wat. De veertienjarige prinses werd naar Rusland gehaald en met Peter verloofd, uiteraard nadat ze zich tot het Russisch-orthodoxe geloof had bekeerd, waarbij haar de naam Catharina werd verleend.
Het daaropvolgende huwelijk met de geestelijk trage Peter was kort gezegd een ramp. Peters grootste genoegen bestond erin soldaten eindeloos te laten exerceren, en zolang Elisabeth het bewind voerde, had Catharina weinig vrijheid. Ze ervoer het Russische hof als een vijandige omgeving; vandaar dat ze in het lezen haar toevlucht zocht. Ze las vooral Franse boeken: Voltaire, maar ook andere denkers van de Verlichting, zoals Montesquieu en Bayle.
Met de jaren werd Catharina aantrekkelijker. Ze kwam op het idee minnaars te nemen en kreeg daardoor steeds meer invloed in het naar hartenlust intrigerende hof. Toen ze eindelijk een zoon kreeg, was het wel de vraag of dit een zuivere telg in de dynastie der Romanovs was. Gaandeweg begon de jongen toch aardig op grootvorst Peter te lijken – in ieder geval had hij dezelfde driftbuien. Terwijl keizerin Elisabeth, de ongetrouwde dochter van Peter de Grote, verzwakte, ontwikkelde Catharina haar moderne politieke ideeën en versterkte ze haar positie in de aristocratie.
Vernedering en wraak
In 1761 overlijdt Elisabeth en bestijgt Peter III de troon. Hij maakt zich al snel onmogelijk, onder andere door zijn al te grote bewondering voor het Pruisen van Frederik de Grote. Zijn onderdanen smeden complotten tegen hem. Wanneer hij zijn vrouw tijdens een banket vernedert, besluit zij haar oor te lenen aan de samenzwerende groepen. Die zetten Peter III af en roepen Catharina II tot keizerin uit.Enkele dagen na zijn gevangenneming vindt Peter onder verdachte omstandigheden de dood; of hij op bevel van zijn vrouw is vermoord, zal nooit worden opgehelderd. Ondanks de gebrekkige legitimiteit van haar heerschappij weet Catharina zich snel tot een krachtige en geliefde keizerin te ontwikkelen. Ze is Rusland oprecht toegedaan (ze beheerst de taal uitstekend) en ziet een lichtend voorbeeld in Peter de Grote, die zich op het Westen richtte om de welvaart in zijn onmetelijke rijk te vergroten.Geïnspireerd door de Verlichting en geholpen door haar vermaarde energie begint ze het land te hervormen.
Kort na haar troonsbestijging zoekt ze schriftelijk contact met Voltaire, de prominente vertegenwoordiger van de Verlichting, die bovendien net een biografie over Peter de Grote heeft gepubliceerd. Voltaire, nooit te beroerd om met de machtigen der aarde te corresponderen, prijst haar de hemel in. Hij doet dat deels omdat het zo hoort, deels omdat het hem bemoedigt dat een soeverein het vooruitgangsdenken in daden omzet – zeker nadat Frederik de Grote, een andere penvriend van hem, toch niet zo’n weldoener van de mensheid is gebleken.
Het is Catharina ernst met de hervormingen. Ze bevordert volksonderwijs, beperkt de macht van de kerk, doet pogingen het lot van de lijfeigenen te verbeteren en spreekt zich uit tegen marteling en doodstraf, wat verbijstering wekt. Ze duldt tot op zekere hoogte zelfs tegenspraak. Ze stelt een commissie samen die uiteindelijk tot een wetboek moet komen, ter vervanging van de chaos van tegenstrijdige verordeningen die oneerlijke rechters in de kaart spelen. Daarbij dient de wetgevende commissie zich te baseren op de Grote Instructie (Bolshoj Nakaz) die de keizerin hoogstpersoonlijk heeft geschreven. In een brief aan Voltaire neemt Catharina trots een fragment uit deze verhandeling op: ‘In een groot rijk, waarvan de heerschappij zich uitstrekt over net zoveel verschillende volken als er godsdiensten zijn onder de mensen, zou de voor de rust en vrede onder de burgers schadelijkste fout eruit bestaan intolerant te zijn ten aanzien van hun verschillende godsdiensten. […] Vervolging ergert de mensen, verdraagzaamheid maakt hen vriendelijker en minder onbuigzaam door de twistgesprekken, die zo in strijd zijn met de rust in het land en de eensgezindheid onder de burgers tot zwijgen te brengen.’ De keizerin komt er rond voor uit dat ze voor haar Instructie bij Montesquieu te rade is gegaan.
Pokken
Zoals iedereen in Europa leeft Catharina in de voortdurende angst pokken te krijgen. Wanneer de Engelse arts Thomas Dimsdale succes boekt met inentingen, beseft de keizerin dat ze als pleitbezorger van de rede de bestaande vooroordelen tegen deze behandeling het best kan wegnemen door zich er in eigen persoon aan te onderwerpen. Ze schrijft Voltaire: ‘Op 1 oktober 1768 heeft [dokter Dimsdale] mij ingeënt. Na de behandeling was ik heel verbaasd te moeten constateren dat de berg een muis had gebaard; ik zei: nou, dat is ook de moeite niet waard om er zo tegen tekeer te gaan en te verhinderen dat zo’n kleine ingreep de mensen beschermt tegen de dood. […] Ik ga nu snel mijn enige zoon laten inenten.’
Haar succes is groot. De edelen staan in de rij om zich te laten inenten. De Moeder van Rusland heeft, met haar moed zich aan de benodigde hoeveelheid besmette stof bloot te stellen, het goede voorbeeld gegeven. In Parijs heeft de Sorbonne inentingen veroordeeld als inmenging in de beschikkingen van de Voorzienigheid, en dus antwoordt Voltaire: ‘O Mevrouw, wat een les geeft Uwe Majesteit aan die Fransmannetjes van ons, aan onze malle Sorbonne, aan die twistzieke kwakzalvers van de medische faculteit! U hebt u laten inenten met minder poespas dan waarmee een nonnetje een klysma laat zetten.’
Annie Vermeer-Pardoen, de veelgeprezen vertaalster van deze correspondentie, schrijft in haar inleiding dat de keizerin Voltaire goed op de hoogte houdt van haar successen. Via zijn omvangrijke netwerk verzekert ze zich zo van positieve publiciteit in Europa, wat niet wegneemt dat haar bewondering voor hem oprecht is. Omgekeerd is Voltaire in zijn enthousiasme voor de ‘beschermgodin van het Noorden’ niet blind voor zijn eigen prestige en voor de gunsten die Catharina zijn beschermelingen kan verlenen. Soms fungeert hij ten onrechte als heraut van Catharina’s nobele bedoelingen. Zo gelooft hij de idealistische motieven waarmee ze haar interventie in Polen in 1766 rechtvaardigt, terwijl haar bemoeienis in feite op pure machtspolitiek neerkomt.
Opvallend is de oorlogszucht die Voltaire bevangt wanneer Rusland optrekt tegen de Turken, die grote delen van Europa hebben onderworpen. Niets maakt hem gelukkiger dan Catharina’s berichten over weer een vernietigende slag die ze het Ottomaanse Rijk heeft toegebracht, en hij waarschuwt haar nu vooral geen vrede te sluiten. ‘Die barbaren verdienen het om door een heldin gestraft te worden voor het gebrek aan voorkomendheid ten opzichte van vrouwen waar zij tot nu toe blijk van hebben gegeven. Het is duidelijk dat mensen die in het geheel geen belangstelling tonen voor de schone kunsten en die vrouwen opsluiten, verdienen uitgeroeid te worden.’ Ferme taalvoor een vredelievend wijsgeer. Elders merkt Voltaire op: ‘Het past niet bij mijn principes van verdraagzaamheid, maar de mens is een vat vol tegenstrijdigheden.’
Catharina en Voltaire zullen elkaar nooit ontmoeten. ‘De zieke oude man uit Ferney’, zoals de filosoof zijn brieven al jarenlang ondertekent, sterft op 84-jarige leeftijd. De keizerin bestelt een buste van hem, waarvoor ze diep buigt, en koopt zijn bibliotheek aan voor de Hermitage. De geest van rebellie die de Franse Revolutie elf jaar later over Europa verspreidt, maakt Catharina onzeker en aanzienlijk minder liberaal; ze gaat zelfs zover kritische schrijvers naar Siberië te verbannen. Als het erop aankomt, blijkt ook een verlicht despoot in de eerste plaats een despoot. Ook de vele minnaars die ze verslijt, en die bovendien steeds jonger worden, doen haar aanzien geen goed. Haar regering begint ernstige scheuren te vertonen. Ze overlijdt op 67-jarige leeftijd aan een hartaanval. Latere generaties zullen haar deels bewonderen als icoon van verdraagzaamheid, deels veroordelen als hypocriete despoot die, geobsedeerd door haar postume reputatie, koketteerde met de Franse filosofie.
