Home Waarom het niet erg is als machines de wereld overnemen

Waarom het niet erg is als machines de wereld overnemen

Door Ivana Ivkovic op 28 februari 2018

Waarom het niet erg is als machines de wereld overnemen
Cover van 03-2018
03-2018 Filosofie magazine Lees het magazine

Nieuw Linkse activist en filosoof Srećko Horvat is met een onstuimige energie op zoek naar ‘de poëzie van de toekomst’. Hij spreekt zich uit over Europa, politiek en de liefde.

De jonge Kroatische filosoof Srećko Horvat (1983) is evenzeer een doener als een denker. Met de voormalige Griekse minister van Financiën Yanis Varoufakis heeft hij DiEM25 opgericht, een beweging die streeft naar de democratisering van Europa, waarin burgers direct zeggenschap zouden hebben over de economische bezuinigingen. Horvat zet zich via DiEM ook in voor vrijheid van informatie en bescherming van klokkenluiders. In 2016 was hij betrokken bij het evenement First They Came for Assange, dat in 14 Europese steden tegelijkertijd plaatsvond. Horvat schreef boeken over uiteenlopende onderwerpen die hij in onderlinge samenhang ziet: Europa, technologie, het kapitalisme én de liefde. Het socialistische gedachtegoed speelt een belangrijke rol in zijn denken en daarom wordt hij doorgaans gezien als het boegbeeld van Nieuw Links in voormalig Joegoslavië.
 

Moedertaal

Zijn onvermoeibare activistische houding heeft Horvat niet van een vreemde. Hij groeide op in Duitsland, waar zijn familie politiek asiel kreeg toen hij slechts zes maanden oud was. Zij moesten Joegoslavië ontvluchten omdat Horvats vader een voorvechter van democratisering was, en begin jaren tachtig als politiek gevangene in een zeer beruchte gevangenis zat, Lepoglava. Maar Horvat wil deze familiegeschiedenis niet te breed uitmeten; veel liever praat hij over filosofie, zegt hij. 

Ondertussen weten we niet goed welke taal we moeten praten met elkaar. Beiden zijn we eigenlijk meer gewend om over filosofie en politiek in het Engels te spreken, dus besluiten we het interview in het Engels te doen. Maar zodra ik vragen begin te stellen over het verval van het socialisme en Joegoslavië, zegt Horvat: ‘Het is echt absurd als wij in het Engels over deze thema’s zouden praten. Laten we in onze taal doorgaan.’ Waarbij ‘onze taal’, net als ons land (Joegoslavië), nominaal niet langer bestaat – Horvat en ik delen dezelfde moedertaal, die door politiek en oorlog opgesplitst is in twee talen: wat voorheen Servo-Kroatisch was, is nu Kroatisch en Servisch geworden.

Tekst loopt door onder afbeelding

Fotografie: Roger Dohmen

U verliet als kind een land, Joegoslavië, en keerde terug naar een ander land: Kroatië. Hoe hebt u deze terugkeer ervaren?
‘Dat was een grote ontnuchtering. De droom dat Kroatië een onderdeel van Europa zou worden en daarmee toegang zou krijgen tot welvaart, stabiliteit, multiculturaliteit en tolerantie bleek een illusie, die al in de jaren negentig in elkaar klapte. Inmiddels is duidelijk geworden dat alles wat de landen die het EU-lidmaatschap ambieerden wilden eigenlijk niet langer bestaat. Er is geen stabiliteit meer te vinden in Europa. De crisis is alomtegenwoordig: de politieke crisis, de vluchtelingencrisis, de ecologische crisis, de economische crisis, de ondermijning van burgerrechten met een beroep op veiligheid. Het licht aan het einde van de tunnel, waar Kroatië op hoopte, bestaat helemaal niet.’ 

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Filosofie.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste verhalen over filosofie. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.

Ook niet voor de landen die al deel van Europa waren?    
‘Ik denk dat de landen die dachten dat ze het licht zagen nu merken dat ze terug die tunnel in worden gezogen, die tot het verleden behoorde. Het uiteenvallen van Joegoslavië was op een bepaalde manier een prelude en een spiegel voor een mogelijke toekomst en het uiteenvallen van Europa.’ 

In welke zin is dat een spiegel?
‘Veel mensen denken dat Joegoslavië uit elkaar is gevallen vanwege het nationalisme. Ik denk dat dat niet waar is. Het is eerder zo dat het nationalisme kwam vanwege het uiteenvallen van het land. Joegoslavië begon al eind jaren zeventig scheuren te vertonen, toen het land ging integreren in het globale kapitalistische systeem. Joegoslavië sloot toen zes grote leningen bij het IMF, en één maand na de dood van de president Tito werd de grootste lening ooit afgesloten. Daarna kwam een golf van arbeidersstakingen die nog niet nationalistisch waren gekleurd. Het systeem van socialistisch zelfbestuur bleek toen niet in staat zijn eigen interne contradicties op te lossen, en was niet weerbaar tegen de impact van het kapitalisme, de bezuinigingspolitiek et cetera. In die economische crisis werd het nationalisme geboren dat zou leiden tot de burgeroorlog en het uiteenvallen van Joegoslavië. Vandaag de dag kunnen we iets vergelijkbaars zien in de Europese Unie; de politieke elites waren niet in staat om een antwoord te geven op de economische crisis van 2008, ze waren niet bij machte om het systeem te hervormen. Nu zie je dat de rechtse partijen stemmen winnen in bijvoorbeeld Duitsland, Oostenrijk en Tsjechië, en een opkomst van autoritaire regimes in Turkije, Hongarije, en in een zekere zin in Polen.’

Beweging

Wat zou een politiek antwoord kunnen zijn op deze ontwikkeling?
‘Na de economische crisis in 2008 kwamen protesten en nieuwe bewegingen op: Occupy Wall Street, de Arabische Lente, Puerta del Sol, Syntagma. Deze bewegingen wilden directe democratie, en hebben door bezetting en coöperatie het systeem geprobeerd te veranderen. Helaas hebben ze daarin gefaald, en veel mensen raakten teleurgesteld. Daarna kwam een tweede golf, vertegenwoordigd vooral door Syriza, dat in 2015 de verkiezingen won in Griekenland. Dit was niet langer een louter horizontale “beweging”, maar ook een partij, die zelfs aan de macht kwam. In Europa volgden vele andere partijen, zoals het Spaanse Podemos. Maar jammer genoeg is die tweede golf ook mislukt. Inmiddels heeft Syriza al drie akkoorden voor financiële steun uit Europa ondertekend, en daarmee heeft ze zich verplicht om zeer zware bezuinigingen door te voeren. Tsipras koopt gevechtsvliegtuigen van de VS en praat met Trump over de “gedeelde waarden”. Ik denk dat we noch een protestbeweging, noch een nieuwe partij nodig hebben, maar een combinatie van die twee.’

Welke rol wil DiEM in Europa spelen?
‘Hoe het met Syriza is gegaan laat duidelijk zien dat zelfs een regering niet voldoende macht heeft om zich tegen de neoliberale logica en het kapitalisme te verzetten. Het is niet langer voldoende om iets op het nationale niveau te organiseren, we hebben een nieuwe globale beweging nodig. Bovendien zijn alle grote problemen van deze tijd ook globaal: van vluchtelingencrisis, via de economische problemen, tot de orkanen en andere gevolgen van klimaatverandering. Met DiEM willen wij de nationale grenzen overstijgen, en eigenlijk ook de grenzen van de EU – wij hebben leden in Turkije, Servië, Mexico en Senegal. We willen een internationale beweging maken. Maar we moeten ook nadenken over meer autonomie op lokaal niveau, en een andere invulling geven aan soevereiniteit, die niet alleen gebonden is aan de nationale identiteit. Dat zie je bijvoorbeeld in Catalonië – de vraag is niet alleen of Catalonië een deel van Spanje blijft of niet, maar ook hoe we ons een Europa kunnen verbeelden waarin dat niet eens zoveel uitmaakt. In de zin dat er binnen Europa meer ruimte voor soevereiniteit zou moeten bestaan, meer zelfbeschikkingsrecht, zelfs van steden. Zodat Barcelona zou kunnen beslissen om vluchtelingen toe te laten, wat die stad nu niet mag doen vanwege de Spaanse wetgeving. Steden zouden zelf een alternatief moeten kunnen ontwikkelen voor Airbnb en Uber. Zo verbeeld ik me een toekomstig Europa.’  

Tekst loopt door onder afbeelding

Fotografie: Roger Dohmen

Waarom is het zo moeilijk om ons een dergelijk Europa voor te stellen? 
‘Ik denk dat Marx het heel goed heeft beschreven in zijn tekst De Achttiende Brumaire van Louis Bonaparte: hij zegt dat de revolutionaire bewegingen van zijn tijd hun inspiratie putten uit het verleden, maar dat de sociale revolutie zich door de poëzie van de toekomst moet laten leiden. Marx schrijft dat de revolutie haar doden moet begraven om tot haar eigen inhoud te komen. Dat geldt nu meer dan ooit, want vele bewegingen laten zich inspireren door het verleden, maar ik denk dat wij de sociaal-democratie zoals we die hebben gehad in de twintigste eeuw niet kunnen terughalen of hervormen. We hebben een nieuw politiek systeem nodig, dat in staat is het hoofd te bieden aan de uitdagingen van onze tijd. Een van de grootste uitdagingen is de technologische. We moeten nadenken over automatisering, en wat het gaat betekenen voor de maatschappij wanneer grote groepen mensen zonder werk komen te zitten. Over wat de ontwikkeling van artificiële intelligentie voor de maatschappij en zelfs voor ons als soort gaat betekenen. De ontwikkeling van de cryptocurrencies maakt een gedecentraliseerd monetair systeem mogelijk, iets dat vroeger niet kon, en dit zal de nieuwe politieke initiatieven een zekere onafhankelijkheid geven.’

U zegt dus: de voorwaarden om het mogelijk te maken en de technische ontwikkelingen zijn er, maar onze verbeelding loopt achter?
‘Ja, precies. De Italiaanse filosoof Franco “Bifo” Berardi schreef over de “langzame opheffing van de toekomst” – een proces waarin onze verbeelding en onze verwachtingen steeds kleiner en kleiner worden. De transformatie van ons politieke systeem is ten diepste verbonden met de transformatie van onze verhouding tot technologie. Geen enkele politieke beweging kan vandaag de dag slagen als ze niet begrijpt wat er in Silicon Valley gebeurt.’ Maar als je kijkt naar de sciencefiction van de laatste tijd – een genre dat het altijd moest hebben van futuristische visies in combinatie met technologische ontwikkeling –, dan zie je dat al die visies ontzettend dystopisch zijn, denk aan Black Mirror, The Leftovers, The Circle, The Congress, Blade Runner, en zelfs de nieuwe Star Trek.

Star Trek is een interessant voorbeeld, omdat de serie altijd bij uitstek utopisch was – het ging om het verleggen van grenzen, plekken verkennen waar mensen nog nooit zijn geweest. In de laatste Star Trek-film wordt de Discovery, een voertuig dat getuige zijn naam bedoeld is voor onderzoek en ontdekking, een militair schip. Waar is het beeld gebleven van mensen die het universum verkennen en dingen zien die groter zijn dan zijzelf? En dat terwijl juist in wetenschap zulke fantastische ontdekkingen worden gedaan. Een poos geleden hebben wetenschappers voor het eerst een botsing tussen twee neutronensterren geregistreerd. In zo’n botsing ontstaan onder andere goud en platina. De oorsprong van goud in een sublieme en kosmische flits – ik vind dit een van de meest wonderbaarlijke filosofische en metafysische gebeurtenissen waar ik ooit van heb gehoord. Dat is zo’n ongelofelijke ontdekking! En wij verbeelden ons hoe de Discovery wordt getransformeerd tot een oorlogsvoertuig.’ 

Bent u pessimistisch over de toekomst?
‘Ik zie ook een mogelijkheid, op een vreemde manier. Ik maakte onlangs kennis met een fascinerende tekst van de Franse filosoof Maurice Blanchot: “De Apocalyps zal teleurstellend zijn.” Hij heeft die tekst in 1964 geschreven, vanuit het besef dat de bom met de grote B bestond, en voor het eerst de hele wereld vernietigd kon worden. De bom is de mogelijkheid van een totale negatie van de hele wereld. En juist door die negativiteit, zegt Blanchot, worden we voor het eerst bewust van de wereld als één geheel. Maar, zegt hij, de Apocalyps kan niet anders dan teleurstellen, omdat we dat idee van de totaliteit nog niet hebben gevormd. Daarom zouden wij ons nu een beeld moeten vormen van iets waarom wij zouden rouwen als het morgen verloren zou gaan. Dat is de enige manier om ons verantwoordelijk te gaan voelen voor dat geheel, en ons te gaan inzetten om die totale vernietiging te voorkomen, net als nu in de ecologische crisis. Dit creëert een mogelijkheid voor verandering.’

Wat gebeurt er als wij die verantwoordelijkheid niet nemen?
‘Ik ben een grote fan van het boek De wereld zonder ons, van de Amerikaanse journalist Alan Weisman, waarin hij schetst wat er waarschijnlijk zou gebeuren met de planeet als wij mensen plotseling zouden verdwijnen. Zijn conclusie is dat de wereld er heel snel uit zou zien alsof we hier nooit waren geweest. Ik vind dat een fascinerend perspectief, want het zet je meteen op je plek, laat je inzien dat ons denken over de overleving van de menselijke soort eigenlijk heel narcistisch is. Wanneer je een afdruk ziet van een dinosaurus besef je dat er 60 miljoen jaar geleden zulke wezens op de aarde rondliepen. Waarom zou deze periode van enkele tientallen duizenden jaren waarin wij zijn ontstaan zo bijzonder zijn? Ik heb veel met Julian Assange gediscussieerd over de vraag: wat als door de ontwikkeling van de artificiële intelligentie de machines de wereld overnemen? Hij is al vanaf zijn jeugd een hacker geweest, hij kent en begrijpt computers heel goed. Hij zegt: waarom zou dat zo slecht zijn? Wij stellen ons dat voor als een ramp, en denken erover na welke veiligheids- en zelfvernietigingsmechanismen we moeten inbouwen in robots als ze zich tegen de mensen zouden keren. Wat een enorm narcisme. Waarom zouden wij diegenen zijn die moeten overleven? Ik denk dat we moeten beseffen dat mensen niet het hoogtepunt van intelligentie zijn, of van het bestaan. En we zijn nog niet eens begonnen om daar echt over na te denken.’

Tekst loopt door onder afbeelding

Fotografie: Roger Dohmen

Levert dit narcisme beperkingen op binnen het systeem waarin wij leven?
‘Zeker, en het gaat verder dan onze beperkte toekomstvisie alleen. Wij zijn ons er niet eens van bewust dat de marktverhoudingen op het meest intieme niveau onze levens in zijn geslopen – het gaat alleen maar over de investeringen en de transacties. Wij worden zelf tot koopwaar – Marx noemde dit “commodificering”. En commodificering vindt elke keer plaats als we op social media onze vriendschapsrelaties reduceren tot likes. Platforms als Grinder en Tinder commodificeren seksuele omgang. Liefde wordt ook iets dat je op de vrije markt kunt verhandelen. Als iemand niet aan de verwachtingen voldoet, kijken we of we hem of haar kunnen vervangen, want de markt is groot. Dus zoeken we naar iemand die aan onze behoefte en onze vraag voldoet – dat is narcisme ten top. Ik vond dat de film Her daar een mooie twist aan gaf, want in die film is een computerprogramma de ideale liefdespartner, die het best aan die narcistische behoefte die in ieder van ons schuilt kan voldoen. Maar wanneer Joaquin Phoenix krijgt wat hij wil, is hij teleurgesteld, want het blijkt dat zijn digitale liefje duizenden partners heeft met wie ze simultaan relaties onderhoudt.’

Hoe zouden we die narcistische houding kunnen doorbreken?   
‘Wij zouden sociale relaties in ere moeten herstellen, maar zonder nostalgie. Ik denk dat we Thatchers uitspraak “There is no such thing as society, there are only individuals”, moeten omdraaien. Dit is het probleem vandaag: we zijn allemaal een ondernemer van het eigen ik geworden. De maatschappij biedt ons weinig voorzieningen en weinig vangnet; wij willen dat alles voor onszelf organiseren als individu. Zo worden we allemaal een investering: al onze kwaliteiten, alle skills, opleiding, sociale status, worden kwaliteiten die ons een meerwaarde geven op die markt. Ik denk dat we dat moeten veranderen, dat menselijke relaties niet op die manier functioneren. Dat is alleen mogelijk als we een nieuw idee van gemeenschappelijkheid ontwikkelen. Misschien komen we weer terug bij het communisme [lacht]. Maar wij komen in elk geval bij de betekenis van the commons, een term die tegelijkertijd staat voor een organisatie van de economie, voor het gemeenschappelijke goed, en ook voor een verhouding die we met elkaar aangaan. We zouden menselijke verhoudingen zo moeten herdefiniëren dat mensen niet tot goederen worden gereduceerd.’