You’re no crazier than the average asshole out walkin’ around on the streets and that’s it. In de filmklassieker One Flew over the Cuckoo’s Nest (1975) leidt de amokmaker Randle McMurphy in een psychiatrische afdeling een opstand tegen de autoritaire verpleegster Ratched. De rolverdeling is duidelijk: de psychiatrisch patiënten zijn de vrije geesten, die door het systeem – waar Ratched het symbool van is – worden onderdrukt. De psychiatrie is een middel om dat voor elkaar te krijgen: wie afwijkt, is gek.
We herkennen de jaren zeventig, de jaren van antipsychiatrie en Michel Foucault, waarin ‘het systeem’ staat tegenover het autonome, expressieve individu. De psychiatrie is een middel om wenselijk gedrag af te dwingen. Zie ook die andere filmklassieker A Clockwork Orange (1971), waarin de psychopathische verkrachter en moordenaar Alex menselijker blijkt dan het medisch-justitiële apparaat dat hem met een dubieuze behandeling ‘geneest’. Alex handelde in elk geval nog uit vrije wil. ‘Het systeem’ staat daarentegen voor bloedeloze dwang.
Het vrije individu versus het onderdrukkende apparaat is een romantische tegenstelling, maar zelfs in redelijk grote filmproducties werden vragen gesteld over individuele vrijheid. In onze door veiligheid geobsedeerde samenleving is dat anders. De adoratie van het individu heeft plaatsgemaakt voor angst. Het individu kan immers gekke dingen doen en moet daarom worden gemonitord en behandeld. Wat opvalt is dat justitie en de medische stand steeds vaker samen optrekken. Gedragspatronen worden aangemerkt als risicovol en aangepakt.
De filosofische vragen van de jaren zeventig gelden nog steeds: zijn we in een geheel gereguleerde samenleving, waarin niets afwijkt, nog wel vrij? Daarom dit themanummer over waanzin, en een Waanzin Festival op 17 september (zie filosofie.nl/waanzin).
Dit artikel is exclusief voor abonnees
