In een split-second moet de soldaat op het slagveld keuzes maken over leven en dood. Het Praktijkboek militaire ethiek moet de officiers in opleiding ethisch bewustzijn bijbrengen.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
U bent ontsnapt aan de genadeloze vijand en ligt verscholen in een modderplas. Het is bijna geheel stil, alleen uw dodelijk gewonde kameraad ligt op zijn rug, kijkt naar de zon, rochelt, spuwt en jammert. Wat doet u? Keert u uw kameraad om in het water en smoort u zijn lawaai voorgoed? Of laat u zich gevangen nemen op hoop van zegen?
Voor de pacifist is het duidelijk. In de ideale wereld hoort geen geweld te zijn. Oorlog is ethisch onverantwoord, en ethiek is toch juist de vervanging van geweld en strijd door redelijkheid?
Inderdaad zit in de titel van Praktijkboek militaire ethiek een paradox. Hoe meer militairen, hoe minder ethiek. In het beroep van de soldaat zit dezelfde paradox: de ideale soldaat is die soldaat die zijn beroep nooit uitoefent. Zolang dat maar niet gebeurt kunnen ethici zich druk maken over de beste houding jegens de abstracte medemens. In minder ideale omstandigheden ‑ zoals in Irak ‑ weet je niet of die medemens daar in de verte een boer is met een stok of een vijandelijke soldaat met een geweer. Om te leren omgaan met dat soort situaties is dit boek, vol met voorbeelden uit de praktijk, geschreven voor officiers in opleiding.
Bevel is nooit bevel
Waaruit bestaat nou die ethiek voor tijden van ethiekschaarste? Allereerst worden burgers en soldaten fundamenteel onderscheiden. De laatste groep mag gedood worden, als ze het doel in de weg staan. Maar niet onbeperkt: krijgsgevangenen en gewonden hebben recht op bescherming en de middelen dienen zich proportioneel te verhouden tot het doel. Als het doel van de Amerikanen in Fallujah was de stad te bevrijden dan is het de vraag of de vernietiging van de stad het daartoe geëigende middel was. Naast oorlogsregels die in verdragen vastliggen dient iedere soldaat over een eigen moraal te beschikken. Bevel is nooit bevel, zoals de beulen van Abu Ghraib nu ook ontdekken.
Toch gaat het vaak mis door afstomping, door groepsdruk, of doordat de vijand als een onmens wordt afgeschilderd. Onduidelijke verantwoordelijkheden en een overdaad aan grof geschut kunnen verleiden tot verder onethisch gedrag, zoals in Fallujah. Daar werden gebouwen na afloop van de strijd toch nog aan flarden geschoten. Het zou meer werk zijn de munitie weer mee terug te nemen dan hem er eenvoudig doorheen te jagen. Moderne oorlogsvoering maakt het de soldaat niet makkelijker: de vijand is niet van gewone burgers te onderscheiden, en strijdgroepen zijn zelden aan een regulier leger of duidelijk grondgebied verbonden.
Volgens dit boek is het leger van tegenwoordig zich hiervan welbewust, al zijn er ernstige uitglijders als Abu Ghraib: ‘De legitimiteit van de doelen is sterk vervlochten geraakt met de beheersing van de middelen en de beperking van de gevolgen. Geweldsbeheersing is een krachtige norm geworden, haast een beschavingsideaal dat een zwaar stempel drukt op hedendaagse militaire operaties.’
Vroeger had het leger de reputatie er op los te willen slaan, en moest de politiek de ijzervreters in de hand houden. Tegenwoordig lijken de rollen omgedraaid. Terwijl de krijgsmacht beschaafd is geworden, glijdt de politiek – zeker in Amerika ‑ af naar barbaars niveau. Leugens, eufemismen, economische belangen, eer en wraak, allemaal geen legitieme redenen om oorlog te voeren.
Als de moraal in het leger slecht is, lijdt de soldaat eronder. Als de moraal in de politiek slecht is, lijdt de soldaat er ook onder. Tot in lengte van dagen: de soldaat uit bovengenoemd voorbeeld keerde zijn gewonde kameraad om in de modder, en kon pas veertig jaar later op zijn sterfbed uitleggen aan zijn zoon waarom hij niet blij was met diens keuze voor het leger.
Praktijkboek militaire ethiek, door Th. Van Baarda (red.), uitg. Damon, Budel 2004, 320 blz., € 18,90
