Het continent zonder eigenschappen is een herwerking van lezingen die Peter Sloterdijk gaf in de lente van 2024 aan het Collège de France. Het begint veelbelovend. Nadenken over de betekenis, de identiteit, het wezen van Europa is urgent. Op het geopolitieke toneel dreigt Europa immers een derderangsfiguur te worden. En de oorlog in Oekraïne confronteert het ‘oude continent’ met zijn demonen van vroeger: bloedvergieten, wapenwedloop, de taal van de brute macht gesproken door een imperialistische autocraat. Dat maakt de vraagstelling van het boek belangrijk: wat is Europa? En wat kan Europa zijn? Helaas verliest de Duitse filosoof zich in oeverloze wijdlopigheid.
In de Duitse pers werd Sloterdijks boek onthaald als welkome verdediging van Europa. Dat lijkt ook de belofte waarmee het boek aanvangt. Sloterdijk uit zijn ergernis over degenen die de doodsklokken over Europa hebben geluid in de voorbije jaren. Hij heeft het daarbij gemunt op zowel uiterst links als uiterst rechts. Aan de rechterzijde heb je figuren als Douglas Murray, die de ondergang van de westerse beschaving lamenteren. Het multiculturalisme en de globalisering zouden Europa stukmaken. Aan de andere zijde van het politieke spectrum zit je met een disproportionele Europese zelfkastijding: alles wat slecht is aan de wereld is de schuld van de ‘witte Europeaan’. Sloterdijk gaat daar terecht tegenin, maar de manier waarop overtuigt niet.
Vleesgeworden wrok
Stefan Hertmans zei ooit dat Sloterdijks denken zich kenmerkt door eruditie van journalistieke aard: een beschrijving van feiten en wetenswaardigheden, eerder dan analyse. ‘Er is in feite geen verticale verdieping van de argumentatie, maar een voortdurende verbreding van het motief in horizontale zin.’ Die typering is treffend voor dit boek. Wat is volgens Sloterdijk het wezen van de Europese cultuur en politiek? Volgens hem is de Europaan een speelbal van het verlangen naar een imperium (leve de heerser!) en het verlangen naar waarheid (leve God!). Zowat elke belangrijke gebeurtenis in de Europese geschiedenis is een her-enscenering hiervan. Of het nu gaat over de opkomst en ondergang van het Romeinse Rijk, over Napoleon of Hitler, over het Russische imperialisme of de Europese Unie, steeds herneemt Sloterdijk datzelfde motief. Europa is gevormd door expansiedrift, het verlangen anderen te overheersen en onder de eigen politieke en culturele noemer te plaatsen. Zo is Frankrijk ontstaan, Duitsland, Italië, en uiteindelijk de EU.
Daarin zit echter niets wezenlijks Europees. Hoe denkt Sloterdijk dat het Perzische rijk groot is geworden? Hoe vormt China zichzelf tot op de dag van vandaag? De verweving van caesarisme met religieuze belangen, de combinatie van ruimtelijke en levensbeschouwelijke expansiedrift: dat is geen eigenheid van Europa, maar van de mens als sociaal en politiek wezen.
Het valt ook op dat het verwijt dat de EU de her-enscenering is van het oeroude caesarisme ook in uiterst rechtste kringen steeds wordt geopperd: de EU is een imperialistisch project. Bovendien noemt Sloterdijk de gemiddelde Europeaan de belichaming van Dostojevski’s ressentimentsmens: vleesgeworden wrok en ondankbaarheid. En ook: vleesgeworden onderdanigheid. ‘Wat Europeanen als hun “vrijheid” beschouwen, is (…) te allen tijde twee heren te mogen dienen – de keizer en God.’ Als het Sloterdijks bedoeling was om de idee van Europa zo nieuw leven in te blazen, dan is zijn reanimatiepoging ietwat eigenaardig. Eerder dan een hartmassage te geven, lijkt hij het zieltogende Europa tot leven te willen schoppen.
Dat betekent niet dat de lezing van het boek oninteressant is. Sloterdijk wil met zijn uiteenzettingen ‘bladwijzers’ aanbrengen in het boek van Europa. Zijn uitweidingen bevatten waardevolle boekentips. Sloterdijk voert een enorme plejade aan denkers en schrijvers aan die zijn argument in de breedte moeten uitdragen.
Geen vrouwen
Daarbij valt wel op dat de Europese geschiedenis blijkbaar geschreven wordt voor en door mannen. In de ellenlange stoet auteurs die Sloterdijk aanvoert, worden slechts drie (!) vrouwelijke denkers vluchtig vermeld. Susan Sontag krijgt een sneer, omdat ze het ‘blanke ras’ ooit de ‘kanker van de mensheid’ heeft genoemd. Hannah Arendt krijgt het verwijt dat zij een verkeerd begrip van totalitarisme heeft gepopulariseerd. Enkel historica Barbara Tuchmann is een positieve voetnootvermelding waard. Voor de rest schitteren vrouwen in afwezigheid.
Ook kun je bedenkingen maken bij Sloterdijks these dat Europa een boek is dat zichzelf schrijft. De Europeaan is hooguit een lezer van dat boek. Dat iedere Europeaan meeschrijft aan het boek, dat het wezen van Europa niet louter ligt in historische gebeurtenissen, maar in ons eigen denken en doen, iedere dag opnieuw, is een gedachte die bij Sloterdijk niet opkomt. Het zijn ook de gewone mensen die de geschiedenis maken, vaak zonder het te beseffen. De geschiedenis en Europa, dat zijn wij.
Peter Sloterdijk komt binnenkort naar Nederland: op 19 oktober 2025 spreekt hij op het Brainwash Festival in Amsterdam over het verleden en de toekomst van Europa.
Het continent zonder eigenschappen. Bladwijzers in het boek Europa
Peter Sloterdijk
vert. Mark Wildschut
Boom
288 blz.
€ 29,90
